‘Als geestelijk begeleider beoefen ik actieve passiviteit’

Gideon van Dam beschrijft hoe hij als geestelijk begeleider omgevormd wordt: ‘De ander en ik mogen persoonlijke zorgen, oordelen, bevangenheid loslaten. Het besef mag gaandeweg groeien dat het leven niet om mij draait. Maar ook kan de begeleide terugvallen naar het zelf willen sturen, bevangen blijven door zorgen. In dat proces – hoe dat ook verloopt – verander ik zelf, word ik omgevormd in een richting die mij steeds weer blij verwondert.’

Jaren geleden maakten mijn vrouw en ik in een groep een meerdaagse wandeltocht over de hoogste kam van de Pyreneeën. We moesten op een gegeven moment een bergkam oversteken zonder duidelijk pad. We stonden dus voor een voor ons onbekende transitie. We hadden een gids, een leider. Hij kende de route en het terrein. Hij was vertrouwd met de mogelijke weersveranderingen in de bergen. Hij wist dat het weer invloed had op de mogelijke route. De gids lette daarbij op onze mogelijkheden, overlegde met ons en wist van de risico’s bij een mogelijke omslag in het weer. Wij moesten zelf erop letten waar we onze voeten neerzetten en waaraan we ons konden vasthouden. We droegen onze eigen rugzak en leerden ook zelf zien waar aanwijzingen voor de route waren en hoe we de wandelkaart konden interpreteren. Toch was het een onmisbare weldaad dat een gids bij deze transitie met ons meeliep. Maar ook de gids zelf veranderde, door zijn openstaan voor wat er in de groep leefde en door de omstandigheden tijdens de tocht.

Ook op onze weg door het leven kan het een geschenk zijn als op sommige trajecten een gids onze begeleider is. Dat kan een psychotherapeut zijn, een pastor, een maatschappelijk werker, een supervisor, een personal coach of een geestelijk begeleider. Soms vraagt een ander mij als gids. Voor mij is de gids een heldere metafoor voor wat geestelijk leiderschap vanuit de optiek van geestelijke begeleiding is.

Vrijheid

Leiderschap is een mogelijk onderdeel van leven en samenleven met keuzes. Leven is immers meer dan overleven. In ons leven kunnen we kiezen voor perspectieven, een richting, welke stappen we op die weg wel en niet zetten en of we daarbij van de ervaring van een gids gebruik willen maken. In het boeiende boek Samenspel van Bert Bakker kwam ik een beschrijving van leiderschap tegen die aan Thomas van Aquino wordt toegeschreven: besturen of leidinggeven is ‘iets op een passende wijze tot het vereiste doel voeren’.

Als het mijn verlangen is in mijn leven toe te groeien naar mijn bestemming, te worden zoals ik bedoeld ben, is het van belang ook in die richting te gaan of me in die richting te laten voeren. Hoe ik daarheen geleid word moet ook bij dat doel passen. Ik mag in vrijheid in het licht van de Liefdevolle leven. Mijn daarheen geleid worden zal dan ook in vrijheid mogen gebeuren. Dit geldt ook voor het geleid worden in veranderingsprocessen in geloofsgemeenschappen. Vanouds werden de begrippen ‘geestelijk leiderschap’ en ‘geestelijke begeleiding’ door elkaar gebruikt. Nu roepen die woorden andere verstaanscontexten op. Bij geestelijk leiderschap wordt meestal als eerste gedacht aan het geven van leiding aan organisaties. Mijn ervaring als geestelijk begeleider ligt vooral op het gebied van persoonlijke begeleidingen.

We zijn allereerst zelf leider van ons leven, van wat we doen en laten, zeggen en zwijgen. Op een boeiende manier werd dat verwoord door de Duitse psychotherapeut en pedagoog Ruth Cohn (1912-2010). Zij stelt dat je altijd je eigen voorzitter bent. Ik kwam dat tegen toen ik opgeleid werd in het begeleiden van groepen. Bij veranderende omstandigheden en zeker bij een crisis is betrouwbare leiding onmisbaar. Maar ook als we een ander vragen ons te begeleiden, blijven we zelf verantwoordelijk voor de leiding van ons leven.

Het geheim van het leven

In mijn theologische opleiding leerde ik van mijn leermeester professor Jaap Firet dat het bij begeleiden en dus ook in het werk als predikant, niet gaat om wat ik zie als het beste voor anderen. In het voorgaan in een eredienst mag de oriëntatie de vraag zijn hoe mensen zelf kunnen opengaan voor het spreken van de Onuitsprekelijke. Het gaat niet om mijn exegetische of liturgische vondsten. Pastoraat en toerustingswerk mogen gericht zijn op het zelfstandig geestelijk functioneren van mensen, niet op het begeleiden in een richting die ik als wezenlijk ervaar. Dat heeft mijn eigen functioneren als predikant gekleurd en ook mijn werk als begeleider van predikanten en kerkelijk werkers.

Wel bleef ik ernaar verlangen om verder gevormd worden in dat geheim van ruimte maken voor het, met respect voor het Onnoembare, anderen ‘tevoorschijn luisteren’. Dat bracht me bij de opleiding Geestelijke Begeleiding aan het Titus Brandsma Instituut. Daar werd ik binnengeleid in de wereld van de mystiek en de eeuwenlange traditie van geestelijke begeleiding. Ik leerde me nog meer toe te vertrouwen aan het ruimte maken voor verwachtingsvolle stilte, voor niet weten, voor leren onderscheiden wat er werkelijk toe doet. Je kunt pas een ander begeleiden in aandacht voor het geheim van het leven als je zelf daarvoor bent opengegaan. Als gids is het noodzakelijk dat ik ervaring heb met het gaan van de weg. De opleiding had allereerst betekenis voor mijn eigen leven. Het beoefenen van spirituele praktijken – zoals stil worden, lectio divina, ontvankelijk wandelen, verdieping in mijn gebedsleven, schrijven van een geestelijk dagboek – maakte me meer open voor het besef onvoorwaardelijk bemind te zijn. En dat besef van geliefd te zijn, maakte dat ik mij door alles heen aan het leven kon toevertrouwen. Dat ervoer ik als kostbaar geschenk na een ingrijpend ongeluk. Die ervaring kleurde mijn gids-voor-anderen-zijn.

Aandacht voor de ziel

Bij geestelijke begeleiding gaat het om aandacht voor de ziel. Aandacht voor wat te midden van het vele het ene nodige is, dat wat een mens dichter bij zijn of haar bestemming brengt. In geloofstaal gezegd: aandacht voor de weg van de Onzienlijke met deze wereld en in het bijzonder met deze mens. Dat betekent voorwaarden scheppen voor het samen vertoeven op heilige grond, liefdevol doorluisteren, sporen van die Liefde tevoorschijn luisteren. Geestelijke begeleiding is een vorm van begeleiden binnen verschillende spirituele tradities en kent een geschiedenis van gericht opengaan voor dit perspectief. Dat brengt ook taal voort die gevoelig laat zijn voor dat perspectief.

Een begrip uit de wereld van geestelijke begeleiding dat bij transities van betekenis is, is ‘omvorming’. Mensenkinderen zijn geschapen ‘als evenbeeld van God’ (Genesis 1:27). Naar dat beeld worden we in ons leven omgevormd. Geestelijke begeleiding wil die oriëntatie wakker roepen. Omgevormd worden sluit de eigen keuzen en het werken aan gewenste veranderingen niet uit. Wel is de dragende grond het me aan dat omgevormd worden toevertrouwen en niet hardnekkig daarnaar streven. Het vraagt om opengaan voor de richting waarheen de Onzienlijke mij trekt. De leiding bij dat omvormingsproces is bij de Geest van de Onzienlijke. Ik mag gevoeligheid ontwikkelen voor het waaien van die Geest. Geestelijke begeleiding is daarop gericht.

Ik heb geleerd dat ik steeds verder verander of – liever gezegd – omgevormd word in de richting die me dichter brengt bij mijn bestemming, bij wat ik soms stamelend ‘God’ noem. Ik zet stappen in een bepaalde richting. Tegelijk leer ik het gaan van die weg in het licht van geestelijke begeleiding herkennen als onderdeel van mijn omgevormd worden. De Geest fluistert me op de een of andere manier in welke richting heilzaam is, geeft me vertrouwen en kracht om die weg te gaan, schenkt me reisgenoten op die weg. Zo kan ik dat veranderingsproces begroeten als omgevormd worden door God. En natuurlijk kan ik me daartegen verzetten, terugbuigen naar mijzelf. Die vrijheid heb ik ook. Mijns inziens is deze oriëntatie ook van betekenis voor het leiding geven aan veranderingsprocessen in de kerk. Momenteel wordt in het netwerk van geestelijk begeleiders in de Protestantse Kerk van Nederland uitdrukkelijk gezocht naar een manier waarop geestelijke begeleiding in gemeente-processen een belangrijke rol zou kunnen spelen.

In geestelijke begeleiding zal dat begrip ‘transitie’ dus gelegd worden tegen het begrip ‘omvorming’. We worden omgevormd naar God. Het woordje ‘God’ staat voor mij voor een werkelijkheid die mij vormt en te boven gaat. Ik kom in de buurt van die werkelijkheid als ik de Bijbel aandachtig lees, als ik bid, als ik me laat raken door verwondering, als ik mijn leven laat kleuren door liefde, als ik verantwoordelijkheid neem voor wat er op mijn weg komt.

In mijn leven word ik omgevormd in die richting van God. In geestelijke begeleiding is dat de richtinggevende kracht. Dat laat onverlet dat ik mijn mogelijkheden mag benutten om op een goede manier de betreffende overgang te maken. Een trefzekere aanduiding daarvoor is ‘actieve passiviteit’. In een artikel in het blad Meditatief leven schrijft Egbert van der Stouw: ‘Het openen van het hart is te zien als een actieve passiviteit. Actief, omdat het een bewuste keuze is. Passief, omdat het ontspruit aan en een vrucht is van het in liefde en dankbaarheid buigen voor het mysterie.’ Als geestelijk begeleider beoefen ik actieve passiviteit.

Regie loslaten

Ook op mijn weg als geestelijk begeleider merk ik steeds weer dat ik omgevormd word. Een vooronderstelling bij geestelijke begeleiding is dat de werkelijke leiding bij de Geest van de Onuitsprekelijke is. Bij mijn theologische opleiding had ik al geleerd dat een dragende kracht voor pastoraat is dat de Ene de werkelijke Pastor is, zoals Psalm 23 me toefluistert en Jezus laat zien. Toch leerde ik ook me zo voor te bereiden op een pastoraal gesprek dat ik een goede openingsvraag kon stellen vanuit mijn aantekeningen over dit pastorale contact. Zo gaf ik richting aan die ontmoeting. Als geestelijk begeleider ben ik gewend na het welkom een kaars aan te steken, de gast uit te nodigen naar binnen te luisteren naar wat nu aandacht vraagt, samen stil te worden, waarna de gast het gesprek zelf begint als zij of hij daaraan toe is. Ik laat daarmee bewust de regie los. In de vele ontmoetingen als geestelijk begeleider gebeurt er zo steeds ook het nodige aan mijzelf.

In ontmoetingen kan alles aan de orde komen. Want alles van het leven doet ertoe. In alles kan de liefde van de Onzienlijke doorstralen. In geestelijke begeleiding gaat het erom door te luisteren tot dat besef. Dat vraagt om een proces van omvorming in die richting. De ander en ik mogen persoonlijke zorgen, oordelen, bevangenheid loslaten. Het besef mag gaandeweg groeien dat het leven niet om mij draait. Maar ook kan de begeleide terugvallen naar het zelf willen sturen, bevangen blijven door zorgen. In dat proces – hoe dat ook verloopt – verander ik zelf, word ik omgevormd in een richting die mij steeds weer blij verwondert.

Een voorbeeld

Mijn gast wil een serie gesprekken waarin hij aandacht kan geven aan veranderingen in zijn leven. Dat betreft persoonlijke relaties en zijn werk. Hij is weer begonnen met meditatieve stilte te zoeken en daarover te reflecteren in zijn geestelijk dagboek. Hij ervaart dat hij in allerlei relaties meer innerlijk vrij kan blijven en open voor wat de Geest hem influistert. Daar vertelt hij over. Ik luister als zijn soulfriend. Soms vertelt hij ervaringen die bij mij in eerste instantie boosheid oproepen over wat hem wordt aangedaan.

Mijn eerste impuls is dan me innerlijk schrap zetten. Tegelijk weet ik dat het goed is biddend door te luisteren. In wat hij vertelt over wat hem daarin door de Geest gegeven wordt, gebeurt er ook iets aan mij. Ik word al luisterend omgevormd in de richting van het me werkelijk toevertrouwen aan de leiding van de Geest. Dat geeft ruimte om werkelijk zonder oordeel, zonder willen sturen te luisteren.

Verrassing

Als geestelijk begeleider mag ik ruimte helpen maken voor het onvermoede. Om daarvoor open te blijven is het nodig dat ik de regie uit handen geef in actieve passiviteit. In dat proces gebeurt er ook het nodige aan mij. Ook als de begeleiding in mijn ogen niet ging zoals ik hoopte. Tot mijn verrassing word ik steeds meer omgevormd in de richting van mijn Schepper.

Literatuur

Bert Bakker, Samenspel. Kansrijk veranderen in de kerk, Ekklesia, 2021.

Ruth C. Cohn, Von der Psychoanalyse zur themenzentrierte Interaktion, Stuttgart. 1975.

Dit jaar laat Gaandeweg, de vereniging voor geestelijk begeleiders, een bundel ervaringsverhalen over geestelijke begeleiding verschijnen: Werken aan de ziel.