Gender, waar hebben we het over?

De laatste paar jaren gaat het ‘overal’ over gender, queer, lhbti, en meer. Maar weten we dan waar we het over hebben? Bedoelen we wel allemaal hetzelfde? Als inleiding op het thema van dit nummer eerst maar eens alles op een rijtje…

Het lijkt zo vanzelfsprekend. Je hebt als mens een lichaam en daaraan kun je zien of iemand vrouw is of man. Toen er nog niet standaard echo’s gemaakt werden tijdens de zwangerschap, was dit het eerste wat een verloskundige of arts na de geboorte tegen de ouders zei: ‘gefeliciteerd, het is een meisje/jongen.’

De aandacht voor het geslacht van het kind is niet verdwenen. Ik denk aan het overgewaaide fenomeen uit de Verenigde Staten van de ‘gender-reveal party’. Het geslacht van het nog ongeboren kind wordt in de kring van familie en vrienden feestelijk geopenbaard met taart en ballonnen, roze dan wel blauw. Ik zie het voorbijkomen in reality shows. Op dit hoogtepunt wordt door de aanwezigen luid gejuicht en geapplaudisseerd. Ik vraag me dan af: waarvoor juichen en klappen ze nu eigenlijk?

De bril van binair denken

Meisje, jongen: het ligt in werkelijkheid veel ingewikkelder. We zijn er zo aan gewend geraakt om mensen in deze twee groepen in te delen, dat we niet meer doorhebben dat het een bepaalde bril is waardoor we kijken. Ook ontgaat het ons dat de brillenglazen beslagen zijn, waardoor we niet scherp kunnen zien. Zo dominant is het denken in twee geslachten. We noemen dit denken: de binaire genderorde.

‘Gender’ komt uit de Engelse taal en is in het Nederlands ingeburgerd geraakt. Gender verwijst naar het geheel van psychologische, sociale en culturele kenmerken waarvan we denken dat ze bij mannen of vrouwen horen. Elke cultuur heeft genderopvattingen en -normen, en die van ons vandaag in Nederland zijn weer anders dan die van onze voorouders een eeuw geleden.

Het binaire genderdenken stelt: er is een mannelijk en vrouwelijk geslacht; zij zijn fysiek anders, hebben een ander gevoelsleven en andere capaciteiten en daarom ook vaak andere rollen in het leven. Veel gelovigen zeggen erachter aan: zo is het door God gewild. Mannen en vrouwen zijn anders geschapen. Wel gelijkwaardig, maar met een andere aanleg en roeping. En ze vullen elkaar prachtig aan.

Emanciperende vrouwen kwamen het eerst in verzet tegen zulk normatief genderdenken. ‘Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt vrouw gemáákt,’ schreef de Franse schrijfster Simone de Beauvoir om aan te geven dat ze niet in deze mal gegoten wilde worden die de maatschappij voor haar bestemd had.

Wat gebeurt er als we de bril van het binaire denken afzetten?

Intersekse en transgender

‘God heeft de wereld immers geschapen en de mannen en de vrouwen en de jongens en de meisjes en in de natuur ook de twee geslachten. Dat was mijn redenering toen: dat is nou eenmaal hoe God de wereld heeft gecreëerd. En God maakt geen fouten, had ik geleerd… dus had ik het maar te accepteren.’ (transman, 48 jaar)

Wie denkt dat de studie naar het menselijk lichaam een vaste basis biedt voor een binaire geslachtsorde wordt teleurgesteld. Modern biologisch onderzoek kijkt niet, zoals de verloskundige of arts bij de bevalling, alleen naar de buitenkant maar betrekt maar liefst vier componenten bij de vaststelling van het biologisch geslacht: chromosomen (XY man, XX vrouw); hormonen; geslachtsklieren (testikels of eileiders); en uiterlijke geslachtskenmerken (zoals penis of vagina).

Onderzoek kan op het ene niveau een uitkomst geven die in tegenspraak is met de uitkomst op een ander niveau. Dan wordt bij een kind bijvoorbeeld ontdekt dat de uiterlijke geslachtskenmerken vrouwelijk zijn, maar ontbreken baarmoeder en eileiders. Of het kind heeft een geslachtschromosoom te veel of te weinig, vergeleken met de meeste mensen. Als het geslacht niet eenduidig als mannelijk of vrouwelijk te benoemen is, spreken we van een intersekse conditie. Het biologische geslacht is dus een uiterst complex geheel. Misschien zitten we met ons lichaam allemaal wel ergens op een lijn tussen (denkbeeldig) honderd procent mannelijk of vrouwelijk in.

Anders dan de intersekse conditie kan transgender zijn niet door lichamelijk onderzoek worden vastgesteld. Het betreft mensen van wie de beleefde genderidentiteit niet overeenkomt met het bij geboorte toegewezen geslacht. Vaak al van jongs af aan voelen ze zich jongen of meisje, terwijl hun lichaam en de sociale omgeving hen in een andere genderrol dwingen. De term voor de ervaren mismatch tussen geboortegeslacht en genderidentiteit is genderdysforie of genderincongruentie. Het is een diepgevoeld onbehagen over lange tijd, en dus niet, zoals sommigen nog steeds denken, een bevlieging of waan waarvan je ‘afgeholpen’ zou kunnen worden.

Al is transgender zijn niet door lichamelijk onderzoek vast te stellen, wetenschappelijk onderzoek wijst wel uit dat hormonen in staat zijn de hersenen vóór de geboorte te vermannelijken of te vervrouwelijken op een manier die levenslang invloed uitoefent op genderidentiteit en gedrag. Genderdysforie is onleefbaar voor de meeste mensen, en in transitie gaan naar het beleefde geslacht is vaak letterlijk levensreddend.

In de afgelopen jaren lieten transgender personen zich meer zien en horen in maatschappij, media, school en kerk. Het is duidelijk dat ze niet in één hokje passen. Ieder geeft op een unieke manier uitdrukking aan gender. Dat hoeft niet specifiek man of vrouw te zijn. Onder de jongeren die zich recent aanmeldden bij de Genderpoli van Amsterdam UMC noemt dertig procent zich non-binair. Non-binaire of ook gender queer personen voelen zich niet thuis in de tweedeling man/vrouw.

Bijbel en theologie

‘Ik dankte God voor zijn weg met mij en hoe verscheurdheid, pijn en eenzaamheid mochten plaatsmaken voor heelheid, vrede en harmonie. Ik sprak uit samen met God verder te willen, met een nieuw gezicht en een nieuwe naam.’ (transvrouw, 65 jaar)

Liefde en barmhartigheid is een goed kompas in de omgang met gendervariante personen in en buiten de kerk. Maar er komen ook theologische vragen op. Gaat dit alles niet in tegen de scheppingsorde? We horen toch in de Bijbel dat God de mensen schiep als man en vrouw? Heeft God dan geen bedoeling met onze geslachtelijkheid?

Ik wil u meenemen in drie verschillende manieren waarop we naar ‘schepping’ in de Bijbel kunnen kijken. Transgender en intersekse mensen hebben mij met hun originele lezing en uitleg geholpen. Voor een deel bevestigen zij wat andere theologen al eerder ontdekt hadden.

1. De statische schepping

De eerste visie op schepping in de Bijbel noem ik het verhaal van de statische schepping. God heeft de wereld gemaakt, de mensen en daarin twee geslachten, man en vrouw. Die scheppingsorde is onveranderlijk. Zo wordt Genesis 1:27 normatief uitgelegd. Transgenders worden gezien als mensen die ingaan tegen deze orde, ze tarten hun Schepper en dat is zondig. In deze visie wordt het bestaan van genderdysforie en intersekse gezien als een gebrokenheid van de schepping of als een beproeving die mensen is opgelegd om te strijden tegen Satan. Ze moeten dit kruis dragen en niet toegeven aan hun verkeerde zelfverstaan. Intersekse mensen dienen, zo stelt de Nashville Verklaring uit 2019, ‘hun biologisch geslacht te aanvaarden in zoverre dat kenbaar is.’

Problematisch aan deze visie is dat God als het ware vastgeketend wordt aan zijn scheppingsorde. God als Bevrijder kan moeilijk in het spel komen.

2. Schepping-in-wording

Een tweede visie benadrukt schepping-in-wording. Schepping is geen statisch iets, maar volop in beweging. God heeft in het begin een wereld vol mogelijkheden geschapen. In het evolutionaire proces en in de geschiedenis werken God, natuur en mensen samen toe naar de voltooiing van de schepping. Dan zal alles tot zijn doel komen.

‘En zie, een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ (Openbaring 21:1). Mensen kunnen in het proces ingrijpen, bijsturen, afremmen, enzovoorts. In deze visie op schepping fluit God niet terug naar het begin, naar een ‘scheppingsorde’ van twee geslachten, maar toont zich een God van vernieuwing en transformatie. Bijbels-theologisch heeft dit sterke papieren.

‘Zie, Ik ga iets nieuws beginnen,’ zegt de Schepper-God in Jesaja, ‘het is al begonnen, merk je het niet?’ (Jesaja 43:19) Dat mogen we toepassen op de hele ‘oude schepping.’ We weten helemaal niet ‘hoe het eigenlijk zit’ met mensen en hun gender. Genesis 1 en 2 vertelt geen normatief, maar een open verhaal. In Genesis 1:27 wordt de mens geschapen als ‘mannelijk en vrouwelijk’. Het gaat niet om elkaar uitsluitende identiteiten. Het kan met een mens nog alle kanten op. We zijn geschapen naar Gods beeld, dat is principieel open en niet te bevatten.

‘Wij weten nog niet wie we zijn, maar het zal ons geopenbaard worden als we met Christus zullen verschijnen.’ (1 Johannes 3:2) Een kerntekst is ook Galaten 3:28: ‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen – ubent allen één in Christus Jezus.’ Christus’ bevrijdende kracht doorbreekt het binaire denken. Vanuit deze visie op schepping-in-wording kun je zeggen dat transgender mensen ons al iets laten zien van Gods toekomst.

Jesaja profeteert over de eunuch (Jesaja 56:3-5). Deze persoon die niet in het plaatje man/vrouw past en daarom aan de rand staat, kan een bijbelse identificatiefiguur zijn voor transgender of intersekse mensen. Een eunuch werd niet toegelaten in de tempel ondanks zijn verlangen naar de God van Israël. Jesaja profeteert over de eunuch dat deze ‘iets beters krijgt dan zonen en dochters’. H/Zij krijgt een naam die onvergankelijk is en een plaats op de heilige berg Sion. De mens die afwijkt van de gendernorm wordt in het centrum gezet, als hoopvol teken van een nieuwe gemeenschap.

3. Oneindige natuurlijke variëteit

Een derde visie noem ik het verhaal van oneindige natuurlijke variëteit. God heeft een wondermooie diversiteit aan leven geschapen die we nooit helemaal kunnen bevatten. In het scheppingsverhaal van Genesis 1 horen we over de schepping van dag en nacht, land en zee, plant en dier. Maar we weten dat er overgangsgebieden zijn tussen het ene en het andere. Tussen dag en nacht is er avondschemering of ochtendnevel. Tussen zee en land is er eb en vloed, en levende wezens als koraal vallen in een overgangsgebied tussen plant en dier.

In lijn daarmee zijn ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ in dit scheppingsverhaal slechts omschrijvingen van polen die vloeiende tussenruimtes markeren. Als we zo schepping verstaan, is het mogelijk alle gendervariante personen te zien als een gave van God. Goddelijke scheppingskunst heeft bijzondere patronen geweven in de schepselen. In hun ongewone levensgang geven ze uniek expressie aan het beeld-zijn van God.

Transgender mensen kunnen God danken als ze in transitie gaan. Ze ervaren hun nieuwe leven, met hun nieuwe lijf, als een geschenk van God. Of ze leren hun lichaam te accepteren als een geschenk van God wanneer ze niet in transitie gaan. Welke keuze ook gemaakt wordt, zij dragen onvervangbaar bij aan de heiligheid van het ene Lichaam van Christus.