Menu

Basis

Het begint met de waarheid

Hoe bouw je aan verzoening en aan vrede in een gebied dat verscheurd is door geweld? In een situatie van onderlinge haat en gepolariseerde tegenstellingen?

Als vrede wordt vernietigd door geweld of oorlog, kunnen de scherven dan worden gelijmd? Nee, dat kan niet. Het wordt nooit meer zoals het was. Ga er maar aan staan. Vaak creëren daders met opzet (een variant van) de volgende situatie: Men wint het vertrouwen van een ander, om zich dan te ontpoppen tot een misbruikende ouder, pestkop, autoritaire baas, collaborerende buur, dictator…

Stel je voor dat je eerst wordt verleid, maar vervolgens valselijk beschuldigd, vernederd, geïsoleerd en bedreigd. Wanneer het geweld tegen jou escaleert, versterkt de dader zijn of haar machtspositie. Je protesteert, maar krijgt onterecht de schuld in de schoenen geschoven. De dreiging intensiveert.

Waarschijnlijk is je conclusie: Jouw voortdurende verraad slaat de hoop op verzoening aan diggelen. Jij en ik kunnen niet samen bestaan.

Opgraven

Scherven kunnen wel begraven worden. De oorlog in Nepal duurde van 1996 tot 2006, toen het vredesakkoord werd getekend. De regeringstroepen en de maoïstische guerrilla’s hadden duizenden mensen gedood. Mijn collega, een forensisch antropoloog, werd aangesteld om de Nepalese Mensenrechtencommissie te helpen met het opgraven en identificeren van de lichamen. Hij kreeg amper onderzoeksopdrachten toegewezen. De politieke partijen hadden er geen belang bij om de waarheid op tafel te krijgen en de verdachten in hun eigen gelederen ter verantwoording geroepen te zien. Zij richtten zich liever op de toekomst. Tot op de dag van vandaag blijven nabestaanden in het ongewisse over het lot van hun dierbaren en het aandeel van hun leiders hierin.

Laat de scherven voor de machtelozen begraven blijven, anders beschadigen ze de vrede van de machtigen.

Credits: Maria Margarita Rivera ICTJ

Tegen het licht houden

Scherven kunnen bijeengeraapt en tegen het licht gehouden worden. In Cambodja stierven twee miljoen mensen, een vijfde van de bevolking, tijdens het Rode Khmer regime (1975-1979). Overlevenden van het brute geweld wonen nog altijd naast voormalige handlangers van de Rode Khmer. Sommige van de nabestaanden, snakkend naar de waarheid omtrent hun verdwenen dierbaren, gingen in het kader van het Cambodja-Tribunaal in gesprek met de uitvoerders van het regime. Wat is er met onze moeder gebeurd? ‘Tijdens de ondervragingen sneed ik haar ingewanden eruit’, aldus een folteraar. Waarom? ‘Als ik het niet deed, werd ik vermoord en deed iemand anders het’; ‘Waar gehakt wordt, vallen spaanders’; ‘De leiders zijn verantwoordelijk, wij waren slechts de uitvoerders’; ‘We wisten niet wat er gebeurde’, en ook: ‘Alsof jij schone handen hebt!’

De scherven onder ogen zien is pijnlijk, maar de helderheid helpt ons rouwen.

Erkennen

Soms ontstaat uit de bijeengeraapte scherven iets nieuws. Een soldaat barstte in snikken uit en smeekte een vader, wiens zoon hij om het leven had gebracht, om vergiffenis. Die reageerde: ‘Natuurlijk huil je jongen, je zit in de penarie. Je huilt om de ellende die je voor jezelf hebt veroorzaakt. Verwacht je dat ik daar begrip voor opbreng? Zelfs onder groepsdruk had jij een keuze. Jij koos ervoor mijn zoon dood te trappen. Nu is hij er niet meer en dat is jouw schuld. Wat zeg je, je huilt ook om mijn zoon? Je herinnert je hem, hij had niets verkeerd gedaan? Wacht eens even, jij kent hem helemaal niet. Ik zal je vertellen wat een fantastisch kind hij was. Hoe kapot ik ervan ben dat hij er niet meer is. Het spijt je? Ach. Het spijt mij ook, jongen, het spijt mij ook.

Als jij erkent wat jij kapot hebt gemaakt, kan ik me misschien met jou verzoenen.’

Rechtvaardigheid

De wereld ligt bezaaid met scherven. ‘Human kind cannot bear very much reality’, dichtte T.S. Eliot, ‘De mens kan niet veel werkelijkheid verdragen’. Alle verzoeningsmodellen beginnen met de waarheid. Pas daarna volgen wederzijds begrip, schadeherstel (door de dader), en het loslaten van de wens de ander gestraft te zien (door het slachtoffer).

Dat wat fout was, moet als zodanig worden benoemd. Daders zijn vaak ook slachtoffers, maar dat ontslaat hen niet van schuld. Een Nepalese vrouw, van wie de vader was ontvoerd door de guerrilla’s, drukte het zo uit: ‘Jullie hebben verschrikkelijke dingen gedaan en die moeten jullie rechtzetten. Dat betekent niet dat de situatie niet ook voor jullie moeilijk was. Iedereen lijdt door wat er hier is gebeurd.’

Door de scherven op te graven, bijeen te rapen en tegen het licht der rechtvaardigheid te houden, ontstaat er een kans op een nieuw begin.

Zie www.projectmoralinjury.nl

Jeannine Suurmond is postdoctoraal onderzoeker bij het project Moral Injury (Morele Verwonding) van de Radboud Universiteit en de Nederlandse Defensieacademie.


Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken