Megakerken in Nederland

Inleiding

Medio 2013 las ik per toeval een artikel over de opkomst van de Doorbrekers in Barneveld. Ik weet niet meer in welk tijdschrift of krant dit artikel destijds verscheen, maar het verslag van de spectaculaire groei van deze megakerk-in-wording boeide mij enorm. Tot die tijd deed ik voornamelijk onderzoek naar algemene ontwikkelingen binnen het kerkelijke landschap in Nederland en bracht zo vooral het voortgaande proces van ontkerkelijking in kaart.

Maar hier las ik opeens iets nieuws. Ik las over een tegengestelde trend; geen verval maar kerkelijke groei en bloei! Mijn interesse in het verschijnsel was geboren en sinds die tijd verricht ik als godsdienstsocioloog onderzoek naar verschillende megakerken in Nederland. Op basis van dit onderzoek zal ik in dit artikel kort op het verschijnsel ‘megakerk’ ingaan.

Daarbij zal ik wijzen op verschillende succesfactoren en tevens iets zeggen over de toekomst van kerkelijk Nederland.

Wat zijn megakerken?

Doorgaans worden megakerken gedefinieerd aan de hand van twee criteria. Het zijn protestantse kerken en ze trekken meer dan tweeduizend bezoekers per week. In mijn onderzoek heb ik beide criteria nader toegespitst. Zo heb ik enkel onderzoek verricht naar kerken die je in de brede zin van het woord ‘evangelisch’ zou kunnen noemen. Ik heb me dus niet gericht op de zogenaamde ‘refodomes’ binnen de meer bevindelijk-gereformeerde stroming.

Daarnaast heb ik, gelet op de Nederlandse situatie, het criterium van tweeduizend bezoekers per week naar beneden bijgesteld en me gericht op kerken met minimaal duizend bezoekers per week of meer. Dat is voor Nederlandse begrippen al een hoog aantal. Wat ik hieronder schrijf, is dus gebaseerd op onderzoek naar grotere kerken binnen het evangelisch spectrum, zoals: vrije evangelische gemeenten, baptistengemeenten of gemeenten behorende tot de Kerk van de Nazarener.

Succesfactoren

Maar hoe komt het nu dat deze kerken bloeien en naar eigen zeggen groeien, terwijl andere kerken soms moeten vrezen voor hun voortbestaan? Wat verklaart hun succes? Op basis van mijn onderzoek kan ik niet het definitieve antwoord op deze vraag geven. Daarvoor is de werkelijkheid te complex.

Maar ik kan wel wijzen op een drietal kenmerken die voor een deel het succes van deze kerken verklaren.

Aansluiten bij de hedendaagse cultuur

Megakerken lijken veelal niet op traditionele kerken. Waar vieringen in traditionele kerken ouderwets aan kunnen doen, zijn vieringen in megakerken op en top modern. Zo is de muziek zeer hedendaags en is de traditionele kerkmuziek ingeruild voor pop, rock en soms zelfs rap. Ook de aankleding van de ruimte is modern met een minimum aan christelijke symboliek, maar wel met grote videoschermen waarop belangrijke bijbelverzen worden geprojecteerd.

Zelfs de voorganger – meestal een man – oogt modern door gekleed te gaan in modieuze informele kleding. Maar ook de interactie tijdens de vieringen oogt modern. Gelovigen reageren actief op de boodschap van de voorganger, waardoor de traditionele rollen van zender (pastor) en ontvanger (gelovigen) deels worden doorbroken.

Echter, deze kerken sluiten ook nog op een andere wijze aan op de hedendaagse cultuur: de boodschap is veelal gericht op individuele zelfverwerkelijking.

Gelovigen worden persoonlijk aangesproken, waarbij steeds wordt benadrukt dat het geloof in Jezus Christus een positief effect heeft op het dagelijks leven van mensen; zowel in religieus-spirituele zin als in materiële zin. Hierdoor krijgt de boodschap direct een persoonlijke relevantie voor de bezoekers van vieringen.

Een sterk geloof

De manier waarop megakerken de christelijke boodschap verkondigen is dus op en top modern, maar de boodschap zelf zou je eerder conservatief of orthodox kunnen noemen. De Bijbel wordt gezien als het letterlijke woord van God en het christelijk geloof wordt gepresenteerd als de enige en ware weg tot heil.

Hiermee wijken deze kerken af van hetgeen in veel PKN-gemeenten of in meer vrijzinnige gemeenten wordt verkondigd. Terwijl in deze gemeenten aandacht is voor de historiciteit van bijbelverhalen of voor de interreligieuze dialoog, wordt in megakerken doorgaans een veel orthodoxer en conservatiever geluid verkondigd. Een meer conservatief geluid dat ook naar voren komt als het gaat om ethische kwesties als abortus, euthanasie of homoseksualiteit.

Qua vormgeving sluiten megakerken sterk aan bij de hedendaagse cultuur, maar qua boodschap zijn ze dus eerder tegen-cultureel. Ook dit is voor een deel een verklaring voor hun succes. Immers, het geeft deze megakerken een sterke identiteit en versterkt de onderlinge band tussen de gelovigen. Daar komt nog bij, dat binnen deze kerken gelovigen onderling veel opener en explicieter over hun persoonlijk geloof spreken en daartoe door de voorgangers ook veel meer worden uitgedaagd.

Platte structuur en een hecht netwerk

Tot slot draagt ook de organisatorische structuur bij aan het succes van megakerken. Deze organisatorische structuur is doorgaans erg plat. Hierboven heb ik al aangegeven, dat door een informele kleding-en communicatiestijl de afstand tussen voorganger en gelovigen erg wordt verkleind. Dit vergroot al de betrokkenheid van de gelovigen bij de geloofsgemeenschap. Gelovigen krijgen het gevoel dat ze gehoord worden en mee mogen doen.

Maar dit mee mogen doen wordt vervolgens ook echt mogelijk gemaakt door de vele activiteiten die naast de wekelijkse vieringen worden georganiseerd. Megakerken vormen zo sociale gemeenschappen waaraan gelovigen gedurende de hele week op vele verschillende manieren kunnen bijdragen. Of het nu gaat om gespreksgroepen, huiskringen, bijbelcursussen of het schoonmaken en onderhouden van het gebouw, gelovigen kunnen de hele week actief zijn voor de kerk. Dit leidt ertoe dat voor veel bezoekers van megakerken hun sociale netwerk overlapt met hun kerkelijk netwerk.

De kerk is de plaats waar je vrienden ontmoet en ook nieuwe vrienden maakt. Mijn onderzoek laat duidelijk zien dat bezoekers van megakerken veel sterker op hun kerk betrokken zijn dan bezoekers van PKN-gemeenten; ze geven meer geld aan de kerk en zijn ook veel meer uren als vrijwilliger actief voor de kerk.

Maar mijn onderzoek laat ook zien, dat deze grotere betrokkenheid op de geloofsgemeenschap sterk samenhangt met het feit dat deze actieve gelovigen elkaar als vrienden beschouwen. Met andere woorden, megakerken functioneren als hechte sociale gemeenschappen.

Toekomst

Hebben megakerken de toekomst? Deze vraag kan ik op basis van mijn onderzoek niet beantwoorden. Mijn onderzoek betreft een vragenlijst-onderzoek, waarbij ik eenmalig de bezoekers van een aantal megakerken heb bevraagd. Ik kan op basis van mijn onderzoeksgegevens daarom geen ontwikkelingen door de tijd schetsen.

Ik kan dus niet zeggen of mensen door de tijd meer of minder bij deze kerken betrokken raken of na verloop van tijd wellicht weer afhaken. Dergelijke gegevens, die noodzakelijk zijn om voorspellingen richting de toekomst te doen, heb ik niet tot mijn beschikking. Toch kan ik op basis van mijn onderzoek wel voorzichtig iets zeggen over de toekomst van kerkelijk Nederland.

Een van de opvallendste bevindingen van mijn onderzoek heb ik nog niet vermeld. De meeste bezoekers van megakerken, zo’n kleine 80 procent, zijn overstappers die afkomstig zijn uit met name de PKN of een meer orthodoxe, gereformeerde gemeente; voormalige katholieken tref je nauwelijks aan onder de bezoekers van megakerken. Daarnaast bestaat zo’n 20 procent uit bekeerlingen. Dit zijn mensen die op latere leeftijd tot geloof zijn gekomen en zich vervolgens hebben aangesloten bij een megakerk.

Op basis van deze bevindingen kunnen nu twee conclusies omtrent de toekomst van kerkelijk Nederland getrokken worden. Ten eerste, dat de opkomst van megakerken geen rem betekent op het voortgaande proces van ontkerkelijking. Immers, megakerken trekken vooral andere kerken leeg en trekken niet zozeer mensen van buiten de bestaande kerken aan.

Weliswaar bestaat zo’n 20 procent uit bekeerlingen, maar een nadere analyse laat zien dat deze mensen voornamelijk bij een megakerk betrokken raken, omdat ze – toevallig – trouwen met een bezoeker van een megakerk. Kortom, de opkomst van megakerken is vooral het resultaat van een herverdeling van een in Nederland slinkend aantal kerkelijk betrokken mensen.

Maar deze herverdeling laat ook zien, en dat is de tweede conclusie, dat religieuze identiteiten en achtergronden in Nederland minder vast liggen.

Kennelijk zijn gelovigen tegenwoordig meer en vaker bereid om van kerk te veranderen. Als mensen het idee hebben dat hun religieuze behoeften niet meer in de kerk bevredigd worden, haken ze óf helemaal af óf gaan ze op zoek naar alternatieven. Megakerken lijken hiervan te profiteren, waarbij de hierboven genoemde kenmerken voor sommige gelovigen aantrekkelijk lijken te zijn.

Moeten de ‘traditionele’ kerken dan megakerken worden? Nee, dat gaat te ver. Maar de traditionele kerken moeten zich wel realiseren dat veel hedendaagse gelovigen kritische, religieuze ‘consumenten’ zijn die actief op zoek gaan naar het beste religieuze ‘product’.