Open de ogen voor het Transcendente
Naar een nieuwe bezieling van mens en samenleving
De spectaculaire ontwikkeling van wetenschap en technologie heeft niet alleen veel zegeningen gebracht, maar ook krachten die een bedreiging vormen voor het voortbestaan van de mensheid. Leidinggevenden in politiek, economie, wetenschap, cultuur en media worden geconfronteerd met tal van beleidsvragen. Deze kunnen niet bevredigend beantwoord worden zonder zicht op het Transcendente, zo stelt Edy Korthals Altes. Kiezen we voor doormodderen of voor een herbezinning? Gelukkig zijn er kansen voor een levensvatbare weg.
Steeds duidelijker wordt dat de moderne samenleving niet in staat is tot een adequaat antwoord op de grote dreigingen waarmee wij geconfronteerd worden. Denk aan de ecologische crisis, de toenemende kloof tussen arm en rijk en de aanpak van een pandemie, zoals de coronacrisis. Onderschat wordt vooral de dreiging van catastrofale vernietiging door bedoelde of onbedoelde inzet van het kernwapen, als gevolg van technologisch of menselijk falen.
Václav Havel, de vroegere president van Tsjechië, heeft aan dit probleem een visionaire toespraak gewijd bij de uitreiking van de Liberty Medal in de Independence Hall in Philadelphia, Pennsylvania, op 4 juli 1994. Hierin pleitte hij voor een fundamentele verandering in geesteshouding die het mogelijk zou maken een constructief antwoord te vinden op de grote uitdagingen in deze tijd. ‘De enige werkelijke hoop van de hedendaagse mens is waarschijnlijk onz-e hernieuwde zekerheid dat we geworteld zijn in de aarde en, tegelijkertijd, in de kosmos. Dit besef begiftigt ons met het vermogen boven onszelf uit te stijgen.’ (https://constitutioncenter.org/liberty-medal/recipients/vaclav-havel)
De spectaculaire ontwikkeling van wetenschap en technologie heeft niet alleen veel zegeningen gebracht, maar ook krachten die een bedreiging vormen voor het voortbestaan van de mensheid. Albert Schweitzer waarschuwde al in 1923 voor de groeiende kloof tussen de geestelijke en materiële ontwikkeling. De enorme krachten waarover we thans beschikken kunnen niet worden beheerst met het oude denken. Zo waarschuwde Albert Einstein in 1945: ‘The release of atomic power has changed everything except our way of thinking… the solution to this problem lies in the heart of mankind.’ (Het vrijkomen van atoomkracht heeft alles veranderd behalve onze manier van denken… de oplossing van dit probleem ligt in het hart van de mensheid.) Het is onmogelijk met het kernwapen om te gaan op basis van het oude concept over oorlog en vrede. Problemen kunnen immers niet opgelost worden met dezelfde mindset waardoor ze veroorzaakt zijn.
Kolossale vergissing
Havel heeft terecht gewezen op het verloren gaan van het zicht op de plaats van de mens in Ultimate Reality – de richting is zoek. Tijdens zijn gevangenschap schreef hij hierover (zie kader):
Het gaat inderdaad om het verloren gaan van het zicht op het Transcendente. Zo waarschuwde Hans Jonas, de belangrijke Europese filosoof, voor het wegvallen van de notie van het Transcendente: ‘Vielleicht der kolossaalste Irrtum der Geschichte.’
Ik ben ervan overtuigd, dat… [de tegenwoordige globale crisis] sterk met de geest van de moderne beschaving te maken heeft, met het verlies van metafysieke zekerheid, van transcendente ervaringen, met het verlies van elke bovenpersoonlijke morele autoriteit en van elke hogere gezichtseinder. Het is vreemd, maar ten slotte ook logisch: vanaf het moment dat de mens zichzelf tot hoogste zin van de wereld en tot maat van alle dingen verhief begon de wereld haar menselijke dimensies te verliezen en zich aan de leiding door de mens te onttrekken …
… Het hoogmoedige antropocentrisme van de moderne mens, die ervan overtuigd is alles te weten en de hele schepping te kunnen onderwerpen, lijkt mij de oorzaak van de huidige crisis. Wil de wereld ten goede veranderen, dan moet er naar mijn mening vooral iets in het menselijk bewustzijn veranderen, in het menszijn van de moderne mens; de mens moet op de een of andere manier tot bezinning komen; hij moet zich bevrijden uit deze vreselijke verstrikking in alle openlijke en verborgen mechanismen, van consumptie, repressie en reclame tot en met manipulatie door de televisie; hij moet zich verzetten tegen de rol van machteloos onderdeel van een gigantische machinerie die almaar voortraast; hij moet weer een sterker verantwoordelijkheidsgevoel voor de wereld bij zichzelf vinden. Ik bedoel de verantwoordelijkheid voor iets, dat hoger is dan hijzelf…
… Het klinkt misschien paradoxaal, maar het blijkt dat alleen een morele en geestelijke instelling die op respect voor een zekere ‘onwereldse’ autoriteit is gebaseerd – respect voor de orde van de natuur of het heelal, voor de morele orde en de bovenpersoonlijke oorsprong daarvan, voor het absolute – ertoe kan leiden dat het leven op deze aarde niet aan ‘megazelfmoord’ ten gronde gaat, dat het draaglijk blijft en echt menselijke dimensies krijgt. En alleen zo’n instelling kan klaarblijkelijk tot een ontwikkeling van maatschappelijke structuren leiden waarin de mens weer mens is, een concrete menselijke persoon.
… de mentaliteitsverandering die mij voor ogen staat (ooit heb ik dit een ‘existentiële revolutie’ genoemd), komt niet zomaar uit de lucht vallen, het is geen boodschap die een nieuwe Verlosser ons komt brengen. Het is een taak waaraan iedereen zelf moet werken, en wel voortdurend. We kunnen en moeten allemaal hier en nu actie ondernemen; niemand zal het voor ons opknappen en we kunnen op niemand wachten.
Wellicht de meest kolossale vergissing van de geschiedenis.) Ook Romano Guardini, een groot Europees denker en theoloog, heeft dringend gewaarschuwd voor de ernstige gevolgen van de onverschilligheid tegenover het Transcendente. Hij was er diep van overtuigd dat wanneer de mens de Ultimate Reality probeert te ontkennen, hij zijn diepste wezen verliest en daarmee het gevoel voor richting in het leven. Met het verlies van de Naam van de levende God, aldus Guardini, verliest de mens ook zijn eigen naam en – als onvermijdelijke consequentie – het doel van zijn leven en zijn weg in het leven. De mens heeft zijn ware naam verloren en is vergeten wie hij is. Hij verliest zijn ware identiteit.
Nieuw zicht
Het Transcendente opent de ogen voor de plaats van de mens in de werkelijkheid. Is de mens niet een klein denkend stofje in een ontzagwekkend en schitterend universum? Vervult ons dat niet met eerbied en ontzag?
De mens staat daarin niet boven de natuur, maar is zelf deel daarvan. Fundamenteel is de onderlinge verbondenheid met alles wat leeft. Als denkend wezen zijn wij geroepen tot volle ontplooiing, maar of dit lukt, hangt niet alleen af van omstandigheden maar ook van de innerlijke motivatie. Het zicht op het Transcendente is hiervoor van cruciaal belang. Dit voert tot het besef van verantwoordelijkheid voor al datgene wat ons op deze prachtige planeet is toevertrouwd.
Het wonder van het leven, de geboorte van een kind: beide openen bij velen de ogen voor het Transcendente. Ook is er de contemplatie van de sterrenhemel of de precisie van de natuurwetten die het leven mogelijk maken. Havel noemt de Gaya hypothese. Daarnaast zijn er de bijzondere persoonlijke ervaringen: in natuur, kunst, muziek, visioenen en de bijna-doodervaring. Voor de religieuze mens is de toegang tot het Transcendente verankerd in de Heilige Geschriften. Voor mij is dit de kracht van het Evangelie.
Indringend komt dit op ons af in het prachtige schilderij van Tintoretto van het Laatste Avondmaal, dat in de San Martino van Lucca hangt. Hierin komt duidelijk naar voren dat de ik-gerichtheid van de mens verdwijnt door het geraakt worden door de Christus. We zien dit in de verandering in houding bij de disgenoten. Die gaat van het op zichzelf gericht zijn, via een toenemende belangstelling, naar echte betrokkenheid op Jezus.
Heel knap heeft Tintoretto de centrale gedachte weergegeven: daar waar de mens zich richt op Jezus, door hem geraakt wordt, verandert zijn instelling. Hier ligt de kiem voor de nieuwe mens. Die groeit naarmate de ogen verder opengaan voor de Levende.
Dit schilderij is in hoge mate relevant voor de moderne, zelfbewuste mens die opgroeit in een ego-cultuur. Het verruimt de blik die nu niet zelden beperkt wordt door eenzijdige aandacht voor het meeten tastbare, het materialisme. De communio, gemeenschap met de opgestane Christus, geeft een nieuwe impuls aan het leven. Dit kan ons bevrijden uit de smalle cocon van een op zichzelf gericht bestaan. In Jezus is Gods liefde manifest geworden. Wij zijn uitgenodigd tot een denken en handelen in zijn geest van liefde, tot de compassie die onze globaliserende wereld zo dringend nodig heeft. Het zo door ons gekoesterde eigen ik ontdekken wij pas in het grote WIJ.
Schotjes
Wij leven samen in een bedreigde wereld. Het christelijk geloof beperkt zich niet tot de knusse binnenkamer of een ivoren toren, afgeschermd van de buitenwereld. De woorden van Jezus getuigen van een sterke betrokkenheid bij medemens en samenleving. De ernst van de situatie dwingt ons allen tot fundamentele bezinning op de gevolgde koers en het inslaan van nieuwe wegen. Christenen kunnen, samen met anderen, een substantiële bijdrage leveren aan het heroriëntatieproces van een cultuur die te zeer ‘diesseitig’ is geworden. Een cultuur waarin de horizon beperkt wordt door een overtrokken individualisme en materialisme.
Voor de zo urgente heroriëntatie in onze cultuur is een samenwerking vereist over de schotjes heen. En dat in een wereld met een grote verscheidenheid aan levensovertuigingen. Ik ben een warm voorstander van een open instelling ten aanzien van andere levensvisies. Een goed gefundeerd geloof staat niet in de weg van een vruchtbare dialoog en samenwerking. Integendeel, het is een voorwaarde voor een constructieve bijdrage. Dat was ook mijn ervaring tijdens de jaren dat ik betrokken was bij het beleid van religieuze en niet-religieuze organisaties, zoals World Climate Research Programme (WCRP) en de wetenschappelijke vredesorganisatie Pugwash.
Samen op weg
Leidinggevenden in politiek, economie, wetenschap, cultuur en media worden geconfronteerd met tal van beleidsvragen. Deze kunnen echter niet bevredigend beantwoord worden zonder zicht op het Transcendente. Twee terreinen zijn hier van eminent belang.
Vrede en veiligheid. Een eerste vereiste voor veiligheid in onze zo bedreigde wereld is een besef van mondiale lotsverbondenheid. De grote wereldproblemen vragen om een gemeenschappelijke aanpak. We spreken hier van shared security, gedeelde veiligheid. Aanvaarding en toepassing van dit concept is vereist in onze uiterst kwetsbare moderne wereld. Het apocalyptisch potentieel aan vernietigingsmiddelen dwingt hiertoe. Zonder dat blijft de dreiging van extinctie boven de mensheid hangen. Bij shared security gaat het om meer dan het rekening houden met elkaars vitale veiligheidsbelangen. Het gaat om een actief vredesbeleid dat naast preventie van gewapende conflicten zich ook richt op het creëren van de voorwaarden voor vrede. Dit impliceert dat politiek en acties gericht worden op het bevorderen van vertrouwen en het voorkomen van wantrouwen. Het WIJ-gevoel voert tot een correctie van het klassieke machtsdenken.
Economie. Voor een meer vreedzame wereld is een rechtvaardige en duurzame economie vereist. Beide basis van economie in onze samenleving. Een samenleving die uit balans is geraakt door de overheersende invloed van de economie. Hoe ontworstelen we ons aan deze verstikkende greep? Economie is immers geen doel op
voorwaarden ontbreken. Het huidige economische model is op wereldschaal niet houdbaar. Zeker op een planeet die binnenkort vermoedelijk 9 miljard mensen telt! Revisie van het economische model is dan ook noodzakelijk. De milieuproblematiek wordt vooral veroorzaakt door het niet duurzame productieen consumptiepatroon van ongeveer een vijfde van de wereldbevolking. Kunnen we nog langer de ogen sluiten voor de ernst van de situatie? Ruim 3/5 van de wereldbevolking streeft terecht naar een substantiële verbetering van de leefomstandigheden. Dat gebeurt langs de lijnen van een economisch model dat mondiaal onhoudbaar is. Waar moet de milieugebruiksruimte vandaan komen? De welvarende landen zullen hun beslag op de milieugebruiksruimte moeten terugdringen opdat de levensstandaard van een groot deel van de mensheid kan verbeteren.
Technologie kan ongetwijfeld verlichting brengen, doorslaggevend is echter een fundamentele verandering in het economisch handelen. Vandaar het belang van bezinning op de plaats zich, maar een instrument dat dienstbaar hoort te zijn aan het menselijk welzijn. Het gaat hierbij om verantwoordelijk gebruik van de beperkte middelen waarover de mens beschikt. Dit ter bevordering van het algemene en individuele welzijn van huidige en toekomstige generaties, binnen de grenzen door de natuur gesteld.
De huidige crisis biedt een unieke kans voor een nieuwe, op duurzaamheid gerichte economie. Hierin past innovatief beleid, niet een ‘terug naar vroeger’.
Kruispunt
De mensheid staat op een kruispunt. Naast de eerder genoemde globale uitdagingen voor de mensheid is er een wetenschappelijke ontwikkeling gaande die voert tot een ontmenselijking van de mens; de reductie tot een bundel algoritmes. Zijn wij ons voldoende bewust van de grootste bedreigingen van ons bestaan en de noodzaak voor een fundamentele herbezinning of kiezen we voor doormodderen op de huidige, destructieve wijze? Of we zullen slagen tijdig een nieuwe, verantwoorde weg naar een meer duurzame en leefbare samenleving in te slaan, zal van ons engagement afhangen. Daarom is juist nu de aandacht voor het Transcendente waarvoor Havel pleit hoogst actueel. Vandaar het kardinale belang van een levensovertuiging die oog heeft voor een Werkelijkheid die het eigen ik overstijgt. Het is deze herbezinning die tot een levensvatbare weg leidt. Hoop doet leven!
Edy Korthals Altes (1924) is econoom, was 35 jaar in diplomatieke dienst en trad in 1986 terug als am bassadeur in Madrid in verband met zijn publieke stellingname inzake de ‘waanzin van de wapenwedloop’. Sedertdien vervulde hij functies in (inter-)nationale vredesorganisaties. Hij schreef diverse boeken.
