Zorg voor de ziel

Zorg voor de ziel. Spiritueel leven vanuit de christelijke traditie. Zo luiden de titel en ondertitel van het boek van Arjan Plaisier. De voormalig scriba van de synode van de Protestantse Kerk in Nederland en momenteel als predikant verbonden aan de protestantse gemeente De Brug in Amersfoort gunt mij de eer om zijn nieuwe boek voor de lezers van het Ouderlingenblad onder de aandacht te brengen. Graag geef ik enkele van de vele krenten uit dit mooie boek door.

In het kort

De achterflap van het boek vertelt in het kort waar het boek over gaat. Ik citeer: ‘Wat heeft onze ziel nodig? In Zorg voor de ziel laat Arjan Plaisier zien dat onze vermoeide zielen veel te vinden hebben bij de christelijke spiritualiteit. Dat geldt vooral van de spiritualiteit die voeling heeft met het geloof van de kerk van de eeuwen. Juist die geeft alle ruimte om tot spirituele bloei te komen. Opvallend genoeg heeft de kerk er in het recente verleden weinig mee gedaan, terwijl er onuitputtelijke bronnen te vinden zijn voor hoofd en hart. Dit boek neemt de lezers mee in de sprankelende spiritualiteit die het christelijk geloof rijk is.’ (einde citaat) Na bestudering van het boek kan ik deze woorden alleen maar van harte beamen!

De ziel

Zielszorg is de wat ouderwetse aanduiding van wat meestal pastoraat genoemd wordt. Zoals de herder (pastor) met zijn schapen optrekt en weet wat ze nodig hebben, zo is de gemeente geroepen tot pastoraal omzien naar elkaar. Daarbij staat de hele mens centraal. Voor die hele mens zoals die zich manifesteert gebruikt de Bijbel het woord ziel. Hoewel het woord maar liefst 754 maal voorkomt in het Oude Testament alleen al, is het niet zo gemakkelijk te vertalen. Kort gezegd: het is datgene wat een mens tot een levend en uniek wezen maakt, onvergelijkbaar en karakteristiek, hoogst persoonlijk. De hele mens is aanwezig in zijn ziel. De hele ziel is aanwezig in de wijze waarop een bepaald concreet wezen zich manifesteert in het horen, zien, handelen, streven en begeren.

Een ziel kan God loven, kan verzadigd worden, kan het leven op het verkeerde spoor zetten en een mens kan schade lijden aan zijn ziel. Plaisier zegt het kort en bondig: ziel staat voor geest en leven van de geest. En daarmee bevinden we ons op het terrein van de spiritualiteit. Zorg voor de ziel wil laten zien dat de christelijke traditie bij uitstek spiritueel is.

Spiritualiteit

Met aandacht voor de ziel, voor het innerlijk of geestelijk leven bevinden we ons op het terrein van de spiritualiteit. Vandaag is daar een grote belangstelling voor, niet alleen van christenen maar ook van vele anderen. Er leeft bij velen een sterke behoefte aan verdieping van hun leven. Spiritualiteit heeft te maken met beleven, met innerlijkheid, met ontwikkeling, voortgang, verdieping en groei. Treffend is hier het beeld van de weg. En tenslotte is ze verweven met het dagelijks leven.

Spiritualiteit wordt vaak geboren uit een gevoel van gemis en een daaruit voortkomend verlangen naar volheid van leven. Naar veler besef leven we in een wereld zonder bezield verband, die in brokstukken uiteen gevallen is. De beweging van de Romantiek, die een reactie was op de Verlichting, heeft het gemis niet kunnen opheffen en is afgesplitst van het openbare leven terechtgekomen in een privédomein. Wat in de cultuur gebeurde heeft de kerk niet onberoerd gelaten.

Een vijftal ontwikkelingen in de kerk heeft geleid tot de behoefte aan spiritualiteit. Velen zijn vervreemd geraakt van een christelijk geloof dat eenzijdig op kennisoverdracht was gebaseerd. Daarnaast heeft de voortschrijdende secularisatie geleid tot de problematisering van het geloof. Een overmatig accent op de maatschappelijke relevantie van het geloof heeft de weg naar binnen doen verschralen of zelfs verdwijnen. In de vierde plaats zijn veel godsdienstige praktijken verloren gegaan, zoals betrokkenheid bij de ‘godsdienstoefeningen’ en de liturgie, maar ook van het persoonlijk leven zoals bijbellezen, stille tijd en gebed. En tenslotte is het thema ‘Christus in ons’ op de achtergrond geraakt.

Wegen van spiritualiteit: een bloemlezing

Het boeiende van Zorg voor de ziel is dat Plaisier er vooral op uit is om zijn lezers (geïnteresseerde en betrokken gemeenteleden en anderen) met spiritualiteit in aanraking te brengen. In zijn boek wil hij een indruk geven van het waardevolle van christelijke spiritualiteit. Daartoe kiest hij voorbeelden uit christelijk geloof dat eenzijdig op kennis meerdere tradities en tijdvakken. Zo geeft hij een goed beeld van de rijkdom en verscheidenheid van spiritueel leven. Die is uiteraard volop te vinden in de Bijbel. Het verhaal van de ontmoeting van Mozes bij de brandende braamstruik nodigt niet alleen uit voor een geestelijke lezing, maar beschrijft zelf een geestelijke ervaring.

Daar verscheen hem de Engel van de HEER als een vuurvlam midden uit een braamstruik. Mozes keek toe en zie, de braamstruik stond in brand, maar werd niet verteerd. Mozes nu dacht: Laat ik dat wonderlijke verschijnsel gaan bezien, waarom de braamstruik niet verbrandt. Toen de HEER zag dat hij het ging bezien riep God hem uit de braamstruik toe: Mozes, Mozes! En hij antwoordde: hier ben ik. Daarop zei Hij: Kom niet dichterbij: doe je schoenen van je voeten, want de plaats, waarop je staat is heilige grond. Verder zei Hij: Ik ben de God van je vader, de God van Abraham, de God van Isaäk en de God van Jakob. Toen verborg Mozes zijn gezicht, want hij vreesde de HEER te aanschouwen. (Ex. 3:2-6)

Deze bijzondere ontmoeting overvalt Mozes bij zijn dagelijkse werk. Dat is een bemoedigende gedachte in spiritueel arme tijden.

Eén van de meest intrigerende geesten van de christenheid is Augustinus, die leefde van 354 tot 430. Hij verenigt in zich de Godzoeker en de kerkvader, de wijsgeer en de pastor, de geschiedfilosoof en de mysticus, de warmbloedige Afrikaan en de asceet. De grootste bekendheid heeft hij gekregen door zijn meeslepende Confessiones. ‘Onrustig is het hart, totdat het rust vindt in U’ is misschien wel de meest geciteerde zin hieruit. Het citaat hieronder is een poëtische samenballing van alles wat er in de Confessiones aan vooraf is gegaan.

Mozes en de brandende braamstruik, Sébastien Bourdon

Laat heb ik u lief gekregen, o schoonheid, zo oud en zo nieuw, laat heb ik u lief gekregen! En u was binnen en ik was buiten, en daar zocht ik u en ik rende, wanstaltig als ik was, op de schone dingen af die door u gemaakt zijn. U was bij mij maar ik was niet bij u. Ik werd ver van u gehouden door dingen die niet bestaan zouden hebben, als ze niet in u bestaan hadden. Geroepen hebt u, geschreeuwd, en mijn doofheid doorbroken. Gestraald hebt u, geschitterd, en mijn blindheid verjaagd. Gegeurd hebt u en ik heb ingeademd en snak nu naar u. Geproefd heb ik en nu heb ik honger en dorst. Aangeraakt hebt u mij en ik ben ontvlamd naar uw vrede.

Op het protestantse erf is Maarten Luther (1453-1546) diep beïnvloed geweest door vormen van middeleeuwse spiritualiteit en mystieke theologie. Hij houdt zijn lezers voor dat we voor God leeg moeten worden van onszelf om zo ontvangers te kunnen zijn van zijn genade. In zijn commentaar op de lofzang van Maria zegt hij:

Niemand kan God loven zonder Hem eerst lief te hebben en niemand kan Hem liefhebben zonder Hem als liefderijk en op zijn allerbest te hebben leren kennen. En dat kan alleen door het beleven en ervaren van zijn werk in ons. Door zo’n ervaring weet je hoe God is, Hij die in de diepte ziet en de armen, verachten, ellendigen en verlatenen helpt. Zo hartelijk lief heeft Hij hen die niets zijn. Als je dat allemaal ziet, dan loopt je hart over van vreugde, danst en springt vanuit het grote welbehagen dat het in God ontvangen heeft.

Over welke rijke bronnen van spiritualiteit de christelijke traditie beschikt komt tot uitdrukking in de citaten van Blaise Pascal (1623-1662), Gerhard Tersteegen (1697-1769), Thomas Stearns Eliot (1888-1965) en Marilynne Robinson (1943-heden). In de toelichting daarop komt aan het licht hoe zij in staat zijn ook lezers van de 21_e eeuw te raken en de weg naar binnen te wijzen.

Reikwijdte van de spiritualiteit

Hoe breed de spiritualiteit uitwaaiert, wordt vervolgens zichtbaar in de vele wegen. In de hoofdstukken 3 tot en met 11 gaat het over de weg naar binnen, de weg naar buiten, de weg van de liefde, de weg van het gebed, de spiritualiteit van het woord, de weg van de Bijbel, de weg van traditie en gemeenschap, de weg van de liturgie en tenslotte de weg van het credo.

Elk hoofdstuk biedt inspirerende gedachten om zich door te laten raken, om daar verder op door te denken of om daarmee aan het werk te gaan. In de weg van het gebed vraagt Plaisier expliciet aandacht voor de praktijk van het bidden. Daarbij richt hij zich op vier patronen van bidden: het vrije gebed, het gebed volgens een vaste opbouw, het gebed ‘met de kerk mee’ met vaste gebedsteksten, en het gebed ‘door de Geest’. Daarbij komen de protestantse, roomskatholieke, oosters-orthodoxe en pentecostale tradities aan de orde. Het hoofdstuk is geen objectief overzicht over het gebed, maar als bron van inspiratie bedoeld, als hulp en stimulans voor de eigen gebedspraktijk.

Zorg voor de ziel

Arjan Plaisier heeft een belangwekkend en mooi boek geschreven over een actueel en inspirerend thema. Hij neemt de lezers mee op zijn boeiende tocht door de eeuwen heen. Hij nodigt uit hem te volgen op zijn weg. Hij is een mystagoog, iemand die binnenleidt in het geheim, namelijk van Gods liefde. Al het waardevolle dat hij op zijn tocht heeft opgedaan en ervaren wil hij met zijn lezers delen. Wie behoefte heeft aan verdieping van het leven vindt hier een goede, beter nog een spirituele gids.