Menu

Basis

Zwijgen en spreken na Auschwitz

Prikkeldraad bij Auschwitz

Joyce RondaijPrimo Levi na God

Zwijgen en spreken: als we érgens het tekort ervaren van de menselijke taal dan is het bij Auschwitz. Dat staat voor iets wat onbeschrijfelijk is, waar geen woorden voor bestaan, wat niet te zeggen is. En in het spoor daarvan kun je je afvragen: hoe in hemelsnaam is er nog te spreken over God en mens na Auschwitz?

Primo Levi (1919-1987) groeide op in een geassimileerd Joods gezin in Turijn. Hij studeerde scheikunde en sloot zich aan bij een verzetsgroep. Deze werd opgepakt en naar Auschwitz gedeporteerd. Hij overleefde en schreef een jaar na zijn gevangenschap in Auschwitz Is dit een mens? (1946) vanuit een onmiddellijke, heftige impuls. Geen doordacht gestructureerd verhaal maar een getuigenis.

Joyce Rondaij (1990) is theologe en raakte in de ban van zijn werk. Ze ging Italiaans leren om hem in zijn eigen taal te kunnen lezen. Vorig jaar promoveerde ze op de theologische en filosofische dimensies in het werk van Primo Levi. Dit boek is de vertaling en bewerking van haar Engelstalige proefschrift.

Tekort van menselijke taal

Het trof haar dat Levi Is dit een mens? opent met een gedicht dat je als een herschrijving van een gebed kunt lezen. Hij gaf het later ook de titel Sjema mee, verwijzend naar de tekst uit Deuteronomium 6:6-7. Hij beschrijft daarin als het ware de Adam en Eva van Auschwitz, zwoegend in de modder, zonder eigen identiteit, zich afvragend of zij mensen zijn. Rondaij denkt dat Levi zich mogelijk liet inspireren door het gebed omdat hij zich in Auschwitz bewust werd van het tekort van de menselijke taal om zijn ervaringen te beschrijven.

Hij transformeert religieuze taal om ons te binden aan zijn getuigenis over de ontmenselijkte man en vrouw van Auschwitz. Rondaij komt er steeds op terug maar bestudeert ook zijn andere verhalen, gedichten en essays. Ze vindt het opvallend dat God daarin vaak een rol speelt en ook Bijbelse figuren als Job en Kain en Noach. Ze is met name geïnteresseerd in hoe Levi, die zich als atheïst beschouwde, spreekt over de mens en God en hoe hij theologen kan helpen om te spreken over God in een ‘na God’.

Ze focust op drie thema’s: onrechtvaardig lijden, chaos en schepping en goed en kwaad. Daarbij brengt ze Levi’s werk in gesprek met denkers als Richard Kearney, Emmanuel Levinas en Catherine Keller. Het is een diepgravende studie rond het trauma van taal dat vraagt om lezing en herlezing. Met het oog daarop miste ik een register.

Jan Venderbos werkte in diverse functies in de hulpverlening, onder meer met oorlogs- en geweldsgetroffenen. Hij is gepensioneerd theoloog en geestelijk begeleider, en redactielid van Herademing.

Shema

Gij die veilig leeft
in uw beschutte huizen,
gij die ’s avonds thuiskomt
bij warme spijs en dierbare gezichten:
bedenkt of dit een man is,
die werkt in de modder
die geen vrede kent
die vecht om een stuk brood
die sterft om een ja of een nee.
Bedenkt of dit een vrouw is,
zonder haar en zonder naam
zonder herinnering aan wat was
met lege ogen en koude schoot
als een kikvors in de winter.
Bedenkt dat dit geweest is:
ik beveel u deze woorden.
Grift ze in uw hart
waar ge gaat, waar ge staat
bij het opstaan, bij het slapen gaan:
zegt ze voort aan uw kinderen.
Of uw huis begeve u,
ziekte verlamme u,
uw nageslacht wende zich van u.

(Primo Levi)


Joyce Rondaij, Primo Levi na God. Almere: Uitgeverij Verbum, 2021. 256 pp. €24,50. ISBN 9789493028517.


Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken