‘Miserere mei,’ zo begint psalm 51 in het Latijn. Deze boetepsalm is in de christelijke traditie nauw verbonden met Aswoensdag. Gregorio Allegri (1582–1652) schreef een beroemd geworden toonzetting van deze psalm, met de legendarische ‘hoge c’, voor de viering in de Sixtijnse Kapel in Rome. In protestantse gemeentes in Nederland is het houden van een kerkdienst op Aswoensdag de laatste decennia in opkomst.
None
Aswoensdag, van palmtakje tot kruis
Maandag: tijd voor een Theologencolumn. Deze week opent Hanna Rijken de week met een blik op Aswoensdag: de geschiedenis, en de groeiende protestantse interesse in aswoensdagliturgie.
Hanna Rijken
“Als protestantse studente had ik geen kruis in huis, laat staan een crucifix.”
‘Miserere mei,’ zo begint psalm 51 in het Latijn. Deze boetepsalm is in de christelijke traditie nauw verbonden met Aswoensdag. Gregorio Allegri (1582–1652) schreef een beroemd geworden toonzetting van deze psalm, met de legendarische ‘hoge c’, voor de viering in de Sixtijnse Kapel in Rome. In protestantse gemeentes in Nederland is het houden van een kerkdienst op Aswoensdag de laatste decennia in opkomst.
Stof zijt gij
Aswoensdag is de eerste dag van de vasten- of veertigdagentijd. De kerkelijke viering die op deze dag plaatsvindt, heeft het karakter van een boetedoening. Tijdens de viering is er het ritueel waaraan Aswoensdag zijn naam ontleent: de gelovigen krijgen, als ze dat willen, een plechtige asoplegging.
De priester of voorganger strooit daarbij wat as op de kruin, of tekent met de duim een kruisje van as op het voorhoofd. De as is afkomstig van verbrande palmtakjes die op Palmzondag in het jaar ervoor zijn uitgedeeld aan de kerkgangers. In Nederland zijn dat meestal buxustakjes. Omdat er bij het verbranden veel rook vrijkomt, gebeurt dit meestal vooraf, buiten de kerk. In de katholieke traditie wordt de as voorafgaand aan de asoplegging gewijd.
Leent de op inkeer en boetedoening gerichte viering zich voor een selfie?
De tekst die het ritueel van de asoplegging vanouds begeleidt, is afkomstig uit Genesis 3: “Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren.” Deze woorden sprak God tot Adam vlak voor de verdrijving uit het paradijs. Tijdens het ritueel, waarbij de kerkgangers naar voren lopen, kan ook een lied worden gezongen of een koor- of orgelwerk met een passende tekst of muzikale uitdrukking gezongen of gespeeld worden.
Askruisje
Het ritueel van de asoplegging vindt zijn oorsprong in de joodse traditie, waarin het bestrooien met as een uitdrukking is van rouw en boete. Tot in de elfde eeuw werd er op Aswoensdag een openbare schuldbelijdenis afgenomen. Daarbij werd er as op de voorhoofden gelegd en kregen de boetelingen een boetekleed omgelegd. Vanaf de elfde eeuw maakten de gelovigen barrevoets een plechtige processie.
Het koor van de kerk werd daarbij afgesloten met een hongerdoek. Bij het binnentreden van de kerk werd stilgehouden bij het Adamsportaal. In een aantal middeleeuwse kerken bestaat dit portaal nog, waar een afbeelding te zien is van de verdrijving uit het paradijs. De boetelingen werden op Aswoensdag buiten de gemeenschap gezet. Na een periode van afzondering en vasten werden ze op Witte Donderdag weer opgenomen.
Selfie of niet?
De Aswoensdagviering krijgt onder protestanten steeds meer aandacht. Een vrij recente ontwikkeling is dat indrukwekkende en betekenisvolle gebeurtenissen gedeeld worden op sociale media. Soms vraag ik mij af of de op inkeer en boetedoening gerichte viering, met de tekst die herinnert aan het verhaal van de uitdrijving van de mens uit het paradijs, zich voor een selfie leent.
Het palmtakje staat voor de overwinning, in dit geval voor de overwinning van Christus op de dood
Van palmtakje tot kruis
Tijdens mijn studie kerkmuziek aan het Conservatorium van Amsterdam leerde ik over de betekenis van het palmtakje. Op Palmzondag klinkt ‘Hosanna’ bij de intocht van Jezus en ontvangen de kerkgangers een palmtakje. Dit takje wordt bewaard tot Aswoensdag, bijna een jaar dus. Toen ik voor het eerst een takje mee naar huis kreeg om te bewaren, kwam de vraag op: waar laat je zo’n takje? Ik plaatste het achter een ingelijste foto van een kerkinterieur. Maar ik realiseerde me dat het daar eigenlijk niet hoorde.
Mijn docent had verteld dat het takje achter het kruis of de crucifix in huis hoort te worden geplaatst. Het palmtakje staat voor de overwinning, in dit geval voor de overwinning van Christus op de dood. Als protestantse studente had ik geen kruis in huis, laat staan een crucifix. Tijdens één van mijn Engelandreizen, zag ik in de winkel van de kathedraal van Lincoln een fraai blankhouten staand kruisje van olijfhout. Ik besloot het te kopen om thuis te kunnen neerzetten. Sindsdien bewaar ik achter dit kruis het palmtakje.
Lied
Een lied dat de spanning én verbinding tussen Aswoensdag, Palmpasen en de Drie dagen van Pasen bijzonder mooi weergeeft, is ‘Alles wat over ons geschreven is’ van Willem Barnard, op muziek van Frits Mehrtens. Van dit lied zijn twee versies: een voor Aswoensdag – het begin van Veertigdagentijd – en een voor Palmzondag. De tweede strofe van Liedboek 536 voor het begin van de Veertigdagentijd luidt:
De schepping die voor ons gesloten was
ontsluit Gij weer, Gij opent onze ogen.
O Zoon van David, wees met ons bewogen,
het vuur van bloed en ziel brandde tot as.
Hanna Rijken is theoloog en musicus, en universitair docent Theology & the Arts aan de Protestantse Theologische Universiteit. Ze is auteur van De Choral Evensong in de praktijk.
In 'De Choral Evensong in de praktijk gaat' theoloog en musicus Hanna Rijken in op de liturgische achtergronden van de Choral Evensong. Daarnaast schenkt ze aandacht aan de praktijk in Nederland: praktisch-theologische aspecten als lezingen, gebeden, rituelen en muziek. Er is in Nederland namelijk een groeiende belangstelling voor de Anglicaanse Choral Evensong. Op steeds meer plekken worden Choral Evensongs gehouden, waarin koren een complete Anglicaanse liturgie zingen. Schoonheid en heiligheid zijn belangrijk aspecten daarvan. Dit boek is onmisbaar voor theologen, zangers, dirigenten, organisten en iedereen die van Anglicaanse kathedrale muziek en liturgie houdt.
