Crisis: noodzakelijke voorwaarde om vooruit te komen in het leven

De spiritualiteit van Ignatius van Loyola en zijn Geestelijke Oefeningen vertrekken van een ervaring van existentiële onzekerheid. Ze reiken een pedagogiek aan die leert om de crisis in kaart te brengen. Vervolgens is er een traject van vijf stappen om er mee om te gaan.

Mijn eerste ervaring met crisis dateert uit het jaar 1973. Het kind dat ik toen was herinnert zich goed de autoloze zondagen. Die hadden alles te maken met de extreem hoge olieprijzen, gevolg van de Arabisch-Israëlische oorlog. Die lege wegen vond ik best leuk. Maar ik weet ook nog dat er een gevoel in de lucht hing van gevaar en zelfs van angst. Sindsdien is het woord ‘crisis’, althans in mijn ervaring, in zekere zin gebanaliseerd geworden. Onze wereld gaat van de ene crisis naar de andere. Gewoonlijk zijn er trouwens meerdere crisissen tegelijk. Blijkbaar is het best mogelijk om te leven met crisissen. Of nog, crisissen kunnen worden opgelost. Het is niet nodig om er angst voor te hebben.

Etymologie van crisis

De etymologie van het woord crisis is verhelderend. Het komt van het Griekse krinomai, wat onder andere betekent: onderscheiden, oordelen, beslissen. Het draagt in zich de idee dat crisis te maken heeft met een beslissend moment waarin je, op doordachte wijze, keuzes maakt in onzekere situaties waarin je terecht komt . Dit bevestigt de intuïtie dat crisis deel uitmaakt van de normale mensenervaring. Het (leren) omgaan met crisis is wellicht een noodzakelijke voorwaarde om vooruit te komen in het leven.

Hieruit volgt dat het omgaan met situaties van crisis ook deel uitmaakt van het christelijk leven. Meer nog, dat het toelaten en aandurven van die ervaring noodzakelijk is om te groeien in de navolging van Jezus. Dat heb ik persoonlijk zo ervaren als jonge man. Dat ervaar ik nog steeds. Wellicht is het geen toeval dat ik me zo aangesproken weet door de ignatiaanse spiritualiteit. In die traditie neemt de ervaring van de aldus begrepen crisis immers een bijzondere plaats in.

Het omgaan met crisis maakt ook deel uit van het christelijk leven

Je zou kunnen zeggen dat het hele bouwwerk van de ignatiaanse spiritualiteit, en van de Geestelijke Oefeningen die eraan ten grondslag liggen, vertrekken van een ervaring van existentiële onzekerheid. Ze reiken een pedagogiek aan die leert om de crisis in kaart te brengen en die vervolgens een traject aanbiedt om er mee om te gaan. In deze bijdrage zal ik eerst kort de persoonlijke crisiservaring van Ignatius van Loyola, de grondlegger van deze spirituele wijsheidstraditie, bespreken. Vervolgens zal ik ingaan op de dynamiek die Ignatius, puttend uit zijn eigen ervaring, heeft ontwikkeld om aan de slag te gaan met die crisis.

Ignatius van Loyola

Ignatius (1491-1556), een charismatisch Spaanse edelman, raakt op 30-jarige leeftijd levensgevaarlijk gewond. Het gevolg hiervan is dat zijn hele levensperspectief in elkaar stort. Professioneel, relationeel, materieel zit hij aan de grond. Hij bevindt zich in een toestand van totale crisis. Een vroom boontje is hij niet. Toch gaat hij tijdens zijn eindeloze ziekbed lezen in een bloemlezing uit de evangeliën en in heiligenlevens. Niet omdat dit zijn spontane interesse heeft. Wel omdat hij zich steendood verveelt en er geen andere boeken in huis zijn.

Bekering is geen magie

Tot zijn verbazing ontdekt Ignatius dat de idee om te gaan leven zoals Jezus en die heiligen, bij hem een vreugde doet ontstaan die hij voorheen nooit had gekend. Nochtans heeft hij best veel ervaring met het maken van plezier. Bovendien, zo stelt hij vast, deemstert die pas ontdekte vreugde niet stilletjes weg, zoals het plezier bij voorgaande leuke ervaringen. Integendeel, het wordt steeds maar sterker. Hij besluit zijn leven over een heel andere boeg te gooien. Hij gaat zijn luxe-leven als ridder definitief achter zich laten. Hij wordt een pelgrim, in de voetsporen van Jezus.

Sociëteit van Jezus

Hierop volgen twintig jaar van zoeken die uitmonden in de stichting van de Sociëteit van Jezus, beter bekend als de jezuïeten. Onderscheiding vraagt tijd. Ignatius begint een indrukwekkende innerlijke reis van groei, die gaat langs hoge toppen en diepe dalen. Bekering is geen magie. De ommekeer die nodig is om Jezus echt te leren kennen, van Hem te houden en Hem na te volgen, gaat dwars doorheen de hele menselijkheid met al de knopen en weerstanden vandien. Christen zijn is één lange ervaring van crisis. Veeleer dan een eenmalige crisis die eens en voorgoed kan worden opgelost, is het een voortdurende crisis die steeds weer aangepakt dient te worden.

Christen zijn is één lange ervaring van crisis

De Geestelijke Oefeningen zijn de uiteindelijke vrucht van die jarenlange zoektocht naar meer leven. Ze zijn een intens, voornamelijk bijbels gebedstraject. Je kunt het doen gedurende dertig dagen voltijds, of verspreid over een langere periode. Eigen aan die Oefeningen is dat, hoe gestructureerd ze ook zijn, ze tegelijkertijd erg soepel zijn. De bedoeling is dat ze worden aangepast aan de persoon en de gebedservaring van de retraitant. Dat is de verantwoordelijkheid van de begeleider. Je kunt die Oefeningen inderdaad niet in je eentje doen.

Ik zal nu de dynamiek van die Geestelijke Oefeningen beschrijven. Op die wijze probeer ik aan te geven welke handvaten de ignatiaanse spiritualiteit aanreikt voor het omgaan met ervaringen van crisis.

Crisismanagement

Vooraleer in te gaan op de verschillende etappes van de Oefeningen wil ik eerst iets zeggen over wellicht het belangrijkste kenmerk van de aanpak van Ignatius. Ignatius had een bijzonder talent om terug te blikken op zijn ervaring. Dit gold zowel voor zijn gebedservaring als voor zijn ruimere, dagdagelijkse ervaring. Op zijn ziekbed leerde hij met grote precisie de vinger te leggen op wat er gebeurde in zijn diepere innerlijkheid. Veeleer dan op gedachten richtte hij zijn aandacht op zijn gevoelservaring: wat brengt welk gevoel met zich mee en hoe evolueert dat gevoel in de tijd. Is het vluchtig of duurzaam? Meer in het bijzonder: wat is de nasmaak van een ervaring? Zijn gelovige aanname hierbij is dat duurzame vreugde, die blijft verderbestaan na het gebeuren dat eraan ten grondslag ligt, iets zegt over groeiende nabijheid van God. Op constructieve wijze omgaan met crisis, althans binnen de ignatiaanse spirituele pedagogiek, begint met bewustwording: wat speelt er zich af in mijn diepere wezen? (1)

Wat speelt zich af in mijn diepere wezen?

In de Oefeningen kun je vijf etappes onderscheiden waarlangs de gelovige zoeker wordt geleid. Op zich is geen van die etappes origineel. De originaliteit van Ignatius ligt in de combinatie en de dynamiek die daaruit kan ontstaan. Ze zijn een beproefde pedagogiek voor bewustwording, onderscheiding, keuze en concrete actie, ingrediënten van het ignatiaanse crisismanagement.

1 Groeien in innerlijke vrijheid

De Oefeningen beginnen met een systematische terugblik op de voorbije levenservaring. Meer in het bijzonder wordt de retraitant uitgenodigd om zich meer bewust te worden van de werkzame aanwezigheid van God in zijn of haar leven. Doorgaans is dit een tijd waarin dankbaarheid groeit door die bewustwording. Vaak tot de eigen verwondering van de biddende persoon.

Toename in dankbaarheid doet het verlangen groeien om zich meer toe te vertrouwen aan Gods liefdesplan, wat dit ook concreet mag betekenen. Die innerlijke vrijheid vraagt om de eigen zekerheden los te laten en het niet weten aan te durven. Dat is namelijk een voorwaarde om echt te kunnen luisteren naar wat God van je vraagt. In die zin is crisis – als ervaring van niet weten – de normale uitgangspositie voor de christen.

Die grotere innerlijke vrijheid gaat vaak ook gepaard met een toename van inzicht in de eigen onvrijheid: de aspecten, thema’s, gebieden die je (nog) niet kan openstellen voor God. Ook dit maakt deel uit van de groeidynamiek die het christelijk leven is. Deze eerste etappe wordt ook wel Principe en fundament genaamd.

2 Weigering en onwil om te leven

Die eerste etappe maakt het mogelijk om je geleidelijk aan meer bewust te worden van de eigen weigering en onwil om te leven. Dit zijn de zondemeditaties. Het gaat hier zowel over structureel of collectief kwaad als over persoonlijke zonde. Typisch voor Ignatius is dat hij de Oefeningen niet laat beginnen met deze delicate etappe. Hij vraagt de retraitant om zich pas te confronteren met de zonde nadat er voorafgaandelijk een diepe dankbaarheid is kunnen groeien.

Crisis is een ervaring van niet weten

De paradox is dat de ervaring van dankbaarheid en het toenemend vertrouwen die daarmee gepaard gaat, toelaat om verder en dieper te gaan in de bewustwording van de tragische brutaliteit van de zonde. Immers, wie zichzelf gedragen weet door Gods liefde verlangt om meer inzicht te krijgen in die plaatsen waar die liefde nog niet aanwezig is of geweerd wordt. Je durft te geloven dat dit niet enkel maar een verhaal van mislukking is en van crisis die het leven definitief in de weg staat. De hoop groeit dat ook die donkere ruimtes kamers van leven en licht kunnen worden.

3 Jezus, dé Mens

De retraitant is nu gegroeid in bewustzijn van het eigen levensverhaal. De dankbaarheid heeft mogelijk gemaakt om ook de gebrokenheid onder de loep te nemen. Het verlangen om voluit het leven in te stappen is erdoor gesterkt. Ignatius nodigt nu uit om het leven van Jezus, vanaf de geboorte tot vóór de passie, in het lang en het breed in te duiken. Met verschillende gebedsmethodes (2) laat hij toe om Jezus beter te leren kennen, om meer van Hem te houden om Hem zo beter te kunnen navolgen.

Onderscheiden: aan de slag met gevoelens die je ervaart tijdens het bidden

Het gaat hierbij niet zozeer over het ontwikkkelen van mooie en diepzinnige gedachten over dé Mens. De Oefeningen maken veeleer bewust van wat in de persoon van Jezus je ten diepste raakt en welke uitnodiging daarachter schuilgaat. Het is een lange etappe van stil biddend kijken, voelen en luisteren, met het eigen levensverhaal scherp in het bewustzijn. Zo kan geleidelijk aan duidelijker worden wat de navolging van Jezus voor jou concreet kan betekenen. In het ignatiaanse jargon spreekt men hier van onderscheiden: aan de slag gaan met de gevoelens die je ervaart tijdens het bidden om helderder te krijgen in welke richting die wijzen. (3) Een verlangen groeit. Een concreet levensecht antwoord op de vraag en de uitnodiging die Jezus is kan zich aandienen. Sommigen zullen in deze etappe komen tot een precieze keuze. De onduidelijkheid van de crisis heeft plaats gemaakt voor een tastbaar en positief verlangen.

4 Confrontatie

Het leven van Jezus is mooi maar bikkelhard. Wie echt kiest voor God stuit op weerstand. Altijd. De confrontatie met het kwaad maakt deel uit van de keuze voor volheid van leven. Alweer dient de crisis zich aan.

Wie echt kiest voor God stuit op weerstand

Als het echter een door God ingegeven keuze is, dan mag je erop vertrouwen dat je ook de kracht zult krijgen om te volharden. Deze vierde etappe is er een van intense biddende aanwezigheid bij de lijdende Jezus. Je kunt ze beschouwen als een proef op de som. Zit je met je keuze en je inzichten uit de vorige etappe op het juiste spoor, dan zal het bidden met de passie van Jezus je verlangen om Hem na te volgen versterken en uitzuiveren. Vaak ervaart de retraitant dan ook stille vreugde bij de ervaring van de grootsheid en de waarachtigheid van de liefde van Jezus. De solidariteit met de crisis die Jezus doormaakt kan de eigen keuze bevestigen.

5 Nieuw leven

In de laatste etappe van de Oefeningen bidt de retraitant met verschijningsverhalen van de verrezen Jezus. Het is een uitnodiging om voluit de vreugde van het ware leven in te stappen. De retraitant is doorheen de verschillende etappes gegaan. Een hele groeiweg is afgelegd waarbij zowel leven als dood, licht en duister, droefheid en vreugde zijn doorploegd, in gezelschap van Jezus. Het vernieuwde leven dient zich aan met precieze voornemens die nu in de concrete realiteit dienen te worden vertaald.

Tegelijk wordt dit wellicht het vertrekpunt voor een volgende crisis. Nieuwe vragen en uitdagingen zullen zich aandienen. Opnieuw onzekerheid, weerstand, aantrekking en afwisseling van vreugde en droefheid. Het leven is één lang groeipad. (4)

Literatuur en links

1. Het instrument bij uitstek dat Ignatius hiervoor aanbeveelt is het levensgebed. Meer hierover vind je in mijn boek Vertrouw op je gevoel. Keuzes leren maken met Ignatius van Loyola, Kokboekencentrum, 2021, pp 79-84.
2. Meer hierover vind je in mijn boek Bidden met de Bijbel. In de leer bij Ignatius van Loyola, Kokboekencentrum, 2024. De dagelijkse gebedspodcast www.biddenonderweg.org biedt elke dag een korte Bijbelse gebedstijd aan, geïnspireerd op deze methode.
3. Een gedetailleerde uitleg met veel voorbeelden over de ignatiaanse onderscheidingswijsheid vind je in mijn boek Vertrouw op je gevoel. Keuzes leren maken met Ignatius van Loyola, Kokboekencentrum 2021.
4. Twee recensies van boeken van Nikolaas Sintobin:
   Levenslessen. Hoe oude wijsheid jouw leven in bloei zet, door Nikolaas Sintobin 
   Bidden met de Bijbel, in de leer bij Ignatius van Loyola door Nikolaas Sintobin