Etty Hillesum blijft inspireren

Recensie van Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven

Recensie van Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven van Judith Koelemeijer. Zij heeft veel nieuws ontdekt.

Judith Koelemeijer is geen historicus of theoloog. Zij studeerde Nederlands en culturele studies. Zij werd bekend door haar debuut Het zwijgen van Maria Zachea, een familiegeschiedenis. Daarna schreef zij Anna Boom en Hemelvaart. Aan Etty Hillesum, het verhaal van haar leven werkte ze tien jaar. Koelemeijer noemt het bewust géén biografie omdat ze het een onvoltooid leven vindt. Immers, Etty werd in 1943 op 29-jarige leeftijd vermoord in Auschwitz. Na de oorlog bleven veel van haar dagboeken en brieven bewaard. Er werd geprobeerd deze uit te geven maar er was aanvankelijk geen uitgever te vinden die daar interesse in had.

In de jaren tachtig, pas veertig jaar na de oorlog, veranderde dat. Ik kan me nog goed herinneren dat toen haar dagboeken en brieven werden uitgegeven. Op veel mensen, ook op mij, maakten die grote indruk. Ik werkte toen in een afkickkliniek. Ook veel drugsverslaafden werden toen gegrepen door deze boeken. Waardoor was dat? Van gesprekken van toen herinner ik me dat zij, als twintigers, iets van Etty’s zoektocht in het leven herkenden. Haar zoektocht naar zichzelf en naar de zin in een verwarrende wereld.

Ruim 25 jaar na de eerste losse uitgaven van de dagboekfragmenten en brieven kwam het tot een verzamelbundel in De nagelaten geschriften van Etty Hillesum. En in de loop der jaren verscheen een vracht aan beschouwingen over haar werk, met analyses en beoordelingen. Bewonderend of kritisch.

Gevaar van buiten

En nu is daar dan het boek van Judith Koelemeijer. Zij voegt er iets heel anders aan toe. Ze neemt het dagboek als uitgangspunt maar zoomt dan voortdurend weer uit: over haar vader, haar Russische moeder, over het Joodse milieu, over discussies tussen linkse activisten, de context van de oorlog, de spirituele kring rond Spier, haar vriendinnen, haar lectuur van Dostojevski en Rilke, de Bijbel. Ze heeft veel nieuws ontdekt en verwerkt dat ook in haar boek, bijvoorbeeld over haar Russische familie en over (de dagboeken van) haar vriendin Leonie Snatager. Nieuwe inzichten worden gepresenteerd. Toch heeft haar boek vaart; het gaat over zware thema’s maar toch blijft het licht. Het leest als een roman. Ze oordeelt niet maar vertelt inderdaad het verhaal van haar leven: het verhaal van een aanvankelijk ongelovige, wat depressieve jonge vrouw die door S., ‘de geboortehelper van mijn ziel’, iets als een wedergeboorte ervaart en diep in zichzelf iets vindt dat zij steeds openlijker God ging noemen.

Meer en meer, schrijft Koelemeijer, vertrouwde zij erop dat ze aan het gevaar van buiten ‘geestelijk weerstand zou kunnen bieden en dat er, ondanks de voortdurende inperking van haar vrijheden, binnen in haar een ruimte groeide waar ze altijd en onder alle omstandigheden een toevlucht zou kunnen vinden, als in een stille, onverwoestbare kathedraal’. Het boek maakt heel helder dat Etty zich volstrekt geen illusies maakte, dat ze niet naïef was: ‘Het gaat om onze ondergang en om onze vernietiging’, schreef ze. En toch weigerde ze zelf te haten. ‘Laten we ervan doordrongen zijn dat ieder atoompje haat dat wij aan deze wereld toevoegen haar onherbergzamer maakt dan ze al is.’

Inmiddels leven we in een tijd van veel vijanddenken en polariseren. En er woedt weer een verschrikkelijke oorlog in Europa. Het is weer tijd om naar de stem van Etty te luisteren.

Mooi uitgegeven met foto’s, noten, literatuurlijst, registers.

Judith Koelemeijer, Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven. Balans, Amsterdam, 2022. 576 pp. €34,95. ISBN 9789463821742