Filosofie als persoonlijke en collectieve reflectie

Maandag: tijd voor een Theologencolumn. Deze week opent Thandi Soko-de Jong met de vraag naar de waarde van filosofie – en specifieke van verschillende filosofieën.

„We moeten ons voortdurend, kritisch bezig houden met filosofische concepten.”

Thandi Soko-De Jong

Veel mensen zijn zich niet bewust van hun filosofische processen omdat filosofie meestal erg nauw wordt gedefinieerd. Zo is in de westerse filosofie het werk van Aristoteles, Plato en anderen tot een populair referentiepunt geworden. Dit gaat vaak ten koste van andere denkwijzen die onze wereld en ons dagelijks leven vormgeven.

In zijn boek How the World Thinks: A Global History of Philosophy, schrijft Julian Baggini:

Ik heb een jaar lang met een voormalig professor klassieke filosofie mogen optrekken. Ze noemde zichzelf de Andere Filosoof om te benadrukken dat ze werd beschouwd als een ‘Ander’, dat wil zeggen een buitenlander en buitenstaander. Ze is, hoewel ze goed thuis is in de klassieke filosofie, ook bekend met andere filosofische opvattingen, van filosofen als Abu Ali Al-Hussain Ibn Abdullah Ibn Sina – filosofie die bij haar culturele achtergrond past. In de westerse filosofie staat hij beter bekend als Avicenna. Door de Andere Filosoof werd ik geïnspireerd te bedenken hoe belangrijk het is om de verschillende manieren te onderzoeken waarop filosofie over de hele wereld wordt beoefend.

Waarom de filosofie vieren?

Iedere derde donderdag van november is het Wereldfilosofiedag. Naar mijn mening is Wereldfilosofiedag een viering van de waarde – en de waarden – van verschillende soorten filosofie voor het verbeteren van het leven van individuen en de mensheid als geheel. Een filosofisch bestel helpt ons om de grote – en de kleine – vragen van het leven te stellen (en te beantwoorden); en door die vragen vanuit verschillende filosofische concepten te benaderen, verdiept ons begrip van het leven. Omdat filosofie ons leven verdiept en verbetert, is het belangrijk om voortdurend en kritisch bezig te zijn met ons verhouden tot verschillende filosofische concepten.

Er zijn interessante parallellen tussen de inzichten van samenlevingen over de hele wereld en de wijsheid van heilige teksten zoals de Bijbel.

In de Bijbel zijn Prediker, Job en Spreuken voorbeelden van Schriftteksten die de nadruk leggen op reflectie door moeilijke vragen te stellen aan God, onszelf en anderen, naast andere thema’s. Ze bieden de lezer een belangrijk aspect van de filosofie, namelijk praktische wijsheid en inzicht die door ervaring is verkregen en kan worden toegepast op andere situaties.

Metaal en de mens

Er zijn interessante parallellen tussen de inzichten van samenlevingen over de hele wereld en de wijsheid van heilige teksten zoals de Bijbel. Het is bijvoorbeeld interessant om te zien hoe metaal metaforisch of allegorisch wordt gebruikt. Eén zo’n gebruik is dat van Nzima Antonius Wilhelm Amo Afer uit Axim, Ghana (c. 1700 – c. 1750). Amo verwierp het Cartesiaanse geest-lichaam-dualisme, dat stelt dat de geest buiten het lichaam kan bestaan en dat het lichaam niet kan denken.

Amo stelde daarentegen dat er geen scheiding is tussen geest en gevoel, maar een impasse. Hij illustreerde zijn punt door het smeltproces levendig te beschrijven met vuur en ijzer als metaforen voor respectievelijk het lichaam en de geest: ‘[…] vuur geeft zijn hitte door aan een gloeiend ijzer, maar het is niet duidelijk dat een deel van het vuur zelf (ervan uitgaande dat vuur een soort lichaam is, niet een kwaliteit of een proces) in het ijzer aanwezig wordt.’[2]

Terwijl Amo metaal gebruikt om een conceptueel proces te beschrijven, wordt in Spreuken 27: 17 een inzicht beschreven dat de moeite waard is om in de praktijk te brengen. De passage luidt: ‘Zoals ijzer ijzer scherpt, zo scherpt de ene mens de andere.’ Dit inzicht benadrukt dat er een wederzijds voordeel is in het verbeteren van elkaar door het uitwisselen van waardevolle vaardigheden.

‘Kennis is zilver, maar ware wijsheid is goud.’

Vergelijkbaar hiermee zijn de concepten van wederkerigheid en metaal in Malawische culturen, waar een grote verscheidenheid aan spreekwoorden en gezegden cruciaal is voor zowel individuele als groepsfilosofische reflectie. Malawische culturen maken deel uit van het Ubuntu denksysteem, dat lokaal wordt aangeduid als ‘umunthu’, ‘unthu’, &c. Een van deze gezegden is ‘nyundo m’masulano,’ wat betekent: een hamer verandert een lemmet in een mes. Individuen en gemeenschappen profiteren ervan om vaardigheden die elkaar scherper maken te delen, net zoals een hamer een metalen lemmet verandert in een mes.

Filosofie als geschenk

Deze en andere voorbeelden laten zien hoe mensen denken over conceptuele kwesties en persoonlijke ervaringen. De voorbeelden dienen als een herinnering aan het brede scala van filosofieën waarop mensen en de samenleving hun denken toeleggen op ideeën, concepten en het verbeteren van gedrag.

Ik hoop dat we op Wereldfilosofiedag de filosofie eren als het wereldwijde geschenk van gedachten, begrip en wijsheid. Zoals Matshona Dhliwayo zei: ‘Kennis is zilver, maar ware wijsheid is goud.’

Noten

[1] “Most people do not consciously express the philosophical assumptions they have absorbed and are often not even aware of possessing them, but the assumptions regarding the nature of the self, ethics, sources of knowledge and life goals are deeply rooted in our cultures and frame our thinking without us being aware of them.” Julian Baggini, How the World Thinks (London: Granta, 2018): pp. xiii-xiv.

[2] D.K. Lewis Jr., Anton Wilhelm Amo’s Philosophy and Reception: from the Origins through the Encyclopédie [doctoral thesis, The University of South Florida, 2019]. Ingezien via de University of South Florida Digital Commons: https://digitalcommons.usf.edu/etd/8382/