Geloof in engelen als uitdaging van inculturatie
In deze column reageert Nikolaas Sintobin op het Theologisch drieluik van Rob van Houwelingen over engelen.
Deel 1: Bestaan engelen?
Deel 2: Zijn er engelen om ons heen?
Deel 3: Hoe ziet de engelenwereld eruit?
„Inculturatie is Gods werkzame aanwezigheid; niet ondanks, maar dankzij de cultuur.”
Nikolaas Sintobin
Rob van Houwelingen begint zijn derde bijdrage over de engelen met een interessante overweging over hoe Karl Barth ertoe heeft bijgedragen dat veel theologen de grootste terughoudenheid aan de dag leggen als het gaat over engelen.
“Moet de theologie wel over engelen spreken? De invloedrijke dogmaticus Karl Barth vond van niet, omdat ze geen voorwerp van goddelijke openbaring zijn. Ze behoren, om zo te zeggen tot het noodzakelijke begrippenapparaat van de Bijbel, aldus Barth, maar het bestaan van engelen en demonen heeft geen functie in de verkondiging van het evangelie. Barth veronderstelde dat de hemelbewoners niets hebben bijgedragen aan wat hij ‘het heilsgebeuren met Christus’ noemde. Dit is echter onjuist. De Bijbel laat zien dat engelen er niet alleen waren om te luisteren en te aanbidden, maar ook om aan te kondigen en te duiden.”
Deze overweging deed me denken aan een aandachtspunt van paus Franciscus dat hij met de regelmaat van de klok vernoemt: dat het belangrijk is de volksreligie ernstig te nemen. Hij verwijst daarmee naar de religieuze ervaring en praktijken van de eenvoudigen van geest – wat dit laatste ook mag betekenen.
Volksgeloof en theologie
De voormalige aartsbisschop van Buenos Aires heeft zelf een meer dan degelijke theologische opleiding. Toch merk je dat hij in dezen, ook als paus, graag de daad bij het woord voegt. Trouw aan zijn Zuid-Amerikaanse roots en zijn voorkeursliefde voor het volksgeloof, deinst hij er niet voor terug om soms verrassende devotionele gebaren te stellen, die de wenkbrauwen van de kritische westerse gelovige de hoogte in kunnen doen gaan. Zodoende trekt paus Franciscus de soms al te inperkende – om niet te zeggen versmachtende – pretentie van de ratio bij het zoeken van de waarheid, ook in de theologie, in vraag.
Zou de hedendaagse populariteit van de engelen iets kunnen zeggen over hoe Gods Geest vandaag werkzaam is in onze geseculariseerde en postchristelijke, westerse cultuur?
Spontaan neig ik ertoe de aandacht en gevoeligheid van gelovigen voor engelen onder de noemer van dat volksgeloof te plaatsen. Om het ruimer open te trekken en het te zeggen met woorden van Rob van Houwelingen, eveneens in zijn derde bijdrage: “Engelen kunnen het gesloten wereldbeeld van de moderne westerse mens doorbreken.”
Rob van Houwelingen illustreert uitvoerig dat de engelen niet zijn verdwenen uit het collectieve bewustzijn. Het tegendeel lijkt het geval. Voor de meeste van deze believers, zeker de katholieken onder hen, geldt dat zij niet of nauwelijks vertrouwd zijn met het Bijbelse dossier over engelen. Toch geloven zij met grote overtuiging in hun bestaan.
Wellicht liggen hier een uitdaging en een kans voor de theologie. Hoe kunnen we dit aspect van ons tijdsgevoel duiden? Zou de hedendaagse populariteit van de engelen iets kunnen zeggen over hoe Gods Geest vandaag werkzaam is in onze geseculariseerde en postchristelijke, westerse cultuur?
Groeien in een cultuur
Als jezuïet sta ik, net zoals paus Franciscus, in een spirituele traditie die de inculturatie hoog in het vaandel voert. Inculturatie nodigt, onder meer, uit om op zoek te gaan naar Gods werkzame aanwezigheid in de ons omringende cultuur. Niet ondanks die cultuur, wel dankzij die cultuur.
Wat me meer interesseert is waar engelen voor staan, wat ze be-teken-en, waarom er blijkbaar zo’n aantrekkingskracht van uitgaat
Die aandacht voor inculturatie hangt nauw samen met een van de kernelementen van de spiritualiteit van Ignatius van Loyola: het geloof dat je God kan vinden, liefhebben en dienen in alle dingen. Inculturatie lijkt me zinvol, meer nog, noodzakelijk voor het pastoraat. Hetzelfde geldt voor de theologie, wil die alvast een zinvolle bijdrage kunnen leveren aan de samenleving die drager is van die cultuur.
Persoonlijk vind ik de vraag naar het al of niet bestaan van engelen op zich niet zo relevant. Wat me meer interesseert is waar engelen voor staan, wat ze be-teken-en, waarom er blijkbaar zo’n aantrekkingskracht van uitgaat. Ik kan me goed vinden in wat Rob van Houwelingen hierover schrijft in een andere bijdrage op Theologie.nl (“Gods engelen en wij”):
“Engelen staan dus in dienst van het goddelijke heilsplan, zowel gedurende de bijbelse tijd als tegenwoordig. Ze vertegenwoordigen Gods presentie in de geschapen werkelijkheid en maken zijn liefdevolle zorg voor zijn kinderen concreet. Als we beseffen dat God zijn engelen inzet om ons te begeleiden op weg naar het Koninkrijk, wordt onze denk- en leefwereld aanzienlijk verrijkt.”
Beschermengelen en engelbewaarders
Zelf ben ik de laatste jaren meer waarde gaan hechten aan de oude maar springlevende traditie van de zogenaamde beschermengelen of engelbewaarders. Dit gaat over het geloof dat er voor elke mens een engel is die over hem of haar waakt. Die engelen beschermen tegen gevaren, geven goede raad en steunen de mens waar nodig.
Het toont hoe een open dialoog tussen de bijbelse openbaring en de maatschappelijke werkelijkheid tot onverwachte en bevrijdende inzichten kan leiden
Ik heb de indruk dat deze categorie van engelen een efficiënte bemiddeling is om het complexe theologische concept van voorzienigheid toegankelijk en begrijpelijk te maken voor veel mensen. Om die reden lijkt het me gerechtvaardigd voor theologen om na te denken over dit concept, het te verfijnen en uit te zuiveren. Zo kan de theologie ertoe bijdragen mensen van deze tijd een beter inzicht te verschaffen in wie God is en hoe mensen met, van en voor Hem kunnen leven.
Engelen en vluchtelingen
Nog een korte, tweede bedenking. Ik was aangenaam verrast door de link die Rob van Houwelingen maakt tussen het bijbelse dossier over engelen en de vluchtelingen die uit de hele wereld richting Europa komen. Hij ziet er een uitnodiging in om de stap te zetten van xenofobie naar xenofilie.
Van Houwelingen verwijst daarbij naar een recent op het Sint-Pietersplein in Rome geplaatst kunstwerk, ingehuldigd en gezegend door Paus Franciscus. Het lijkt me een mooie illustratie van de hierboven genoemde inculturatie, in de meest brede zin van het woord. Het toont hoe een open dialoog tussen de bijbelse openbaring en de maatschappelijke werkelijkheid tot onverwachte en bevrijdende inzichten kan leiden.
Nikolaas Sintobin is jezuïet en internetpastor. Hij publiceerde in 2021 bij Kokboekencentrum een boek over de ignatiaanse onderscheiding van de geesten: Vertrouw op je gevoel. Keuzes leren maken met Ignatius van Loyola. Onlangs verscheen Levenslessen. Hoe oude wijsheid jouw leven kan laten bloeien.
