Premium

Handreiking voor het houden van een liedpreek

Dit jaar valt Oudjaarsdag op zondag. Dat kan de vraag oproepen: hoe doen we dat? Twee diensten, of niet? Het mag duidelijk zijn dat een viering op de drempel van het jaar – of hierin nu de overledenen genoemd worden of het evangelie van de naamgeving klinkt – een ander karakter heeft dan een zondagochtenddienst. Het gemeenschappelijk leesrooster, anders dan onder meer het Luthers lectionarium, geeft geen lezingen aan voor Oudjaar. De afgelopen jaren heeft de redactie van De Eerste Dag op verschillende manieren geprobeerd hier toch enige handreiking te doen. Dit jaar bieden we u graag informatie over een viering die duidelijk anders is dan de zondagse hoofddienst, namelijk een dienst met een liedpreek. Op de medewerkersdag voor alle auteurs van De Eerste Dag in 2016 hield toenmalig redacteur kerkmuziek Pieter Endedijk een lezing over dit onderwerp. Onderstaande bijdrage is een sterk ingekorte en bewerkte versie van zijn verhaal.

Een oude vorm

De liedpreek is een oude vorm. Van Cyriacus Spangenberg (1528-1604) is een verzameling van 87 liedpreken over 39 Lutherliederen bewaard gebleven. Zo maakte hij zijn gemeente in Mansfeld (Duitsland) vertrouwd met het nieuwe reformatorische lied. Tot circa 1730 kende de liedpreek in Duitsland een grote bloei. De opkomst van het piëtisme, een stroming waarin meer accent werd gelegd op het lied als drager van het persoonlijk geestelijk gevoel dan als drager van het Woord, maakte gedurende enkele eeuwen een einde aan dit fenomeen. In de twintigste eeuw, met de bloei van de liturgische en kerkmuzikale beweging in Duitsland, ontstond nieuwe voedingsbodem voor de liedpreek. Rond de verschijning van het Evangelisches Gesangbuch (1993-1996) verscheen er nieuwe literatuur, en dat was en is goed gereedschap voor predikant en kerkmusicus. In Nederland is de liedpreek of de liedmeditatie niet zo bekend. Dat verklaart dat er amper Nederlandse literatuur over is.[1]

Lied en Schrift

Bij een preek is een bijbeltekst uitgangspunt. Daarbij kunnen liedteksten vaak ook een rol spelen, maar dat maakt een preek nog geen liedpreek. Bij een liedpreek is ‘de “verdichting” van de goede boodschap van Godswege uitgangspunt’.[2] Daarbij zal er steeds een dialoog worden gezocht tussen liedtekst en bijbeltekst. Hiermee wordt recht gedaan aan het lied en zijn dichter; immers, de grote kerklieddichters – van Ambrosius tot Willem Barnard – schreven hun teksten in en door hun omgang met de Schriften, vanuit en voor de liturgische praktijk. Hun lied is niet een reactie of illustratie, maar heeft een zelfstandige verkondigende functie.

Welk lied?

De keuze van het lied voor een liedpreek staat altijd in relatie tot de liederenschat van de gemeente. Dat betekent ook dat in deze bijdrage geen one size fits all-suggestie gedaan kan worden. Zowel nieuwe/onbekende als klassieke/bekende liederen ko- men in aanmerking. Goede mogelijkheden voor een liedpreek met Oudjaar zijn (Nieuw) Liedboek voor de kerken 2013, 252, 511 en 797.

Een voorganger is wellicht geneigd om voor een liedpreek uit te gaan van een lied dat hem of haar veel te zeggen heeft of dierbaar is. Maar dat hoeft niet! Ook liederen die weerstand oproepen kunnen de basis vormen voor een liedpreek.

Toegang tot een lied: gereedschappen

Het belangrijkste gereedschap is vertrouwdheid op hymnologisch terrein. Hierbij is ook voldoende literatuur belangrijk; vooral de toelichtingen bij liederen zijn van groot belang. Het compendium bij het Liedboek voor de kerken blijft een Fundgrube. Voor het nieuwe Liedboek zie liedboekcompendium.nl. Als voorbereidingsmateriaal voor een liedpreek is informatie zo- wel over de dichter (eventueel ook vertaler) en componist, als- ook over ontstaan, verspreiding en gebruik van het lied van belang.
Daarnaast is een goede samenwerking met de kerkmusicus noodzakelijk. Vaak is een liedpreek een samenspel tussen predikant en musicus. Bovendien is het zingen van een lied voor een voorganger de eerste stap in het zich toe-eigenen ervan.

Vormen van de liedpreek

Wat betreft de verhouding tussen preek en lied in de dienst zijn er verschillende mogelijkheden, die elk hun eigen voordelen (of nadelen) hebben:

Eerst het lied en dan de preek.
Eerst de preek en dan het lied. Dat is vaak zinvoller: de preek loopt uit op het zingen van het lied, waardoor men het lied bewuster zingt.
Eerst het lied, dan de preek en dan nogmaals het lied. Vaak ervaren gemeenteleden dat ze hetzelfde lied ánders zingen.
De sandwichformule: bij elke strofe van het lied wordt stilgestaan; steeds wordt dan de betreffende strofe gezongen, aan het eind vaak nog eens helemaal. Vooral als men stapsgewijs door het lied gaat, is deze vorm zinvol.
Gesproken tekst afgewisseld met instrumentale muziek (niet alleen orgel!): deze vorm is zinvol als de liedtekst als geheel aandacht krijgt, of als het gaat over een of enkele beelden of gedachten uit het lied.