Het ambt in de gemeente

In verschillende kerkgenootschappen functioneren verschillende ambten, en ook nog eens op verschillende manieren. Dit inleidende artikel is vooral vanuit het perspectief van de gemeente geschreven. Hoe dragen de verschillende ambten bij aan de groei en bloei van de gemeente? Wat is daarvoor de waarde van de verschillende ambten?

Het ambt kun je vanuit verschillende invalshoeken benaderen. Je kunt kiezen voor de meer bijbels-theologische lijn: wat leren we uit de Bijbel over het ambt en in hoeverre sluit onze praktijk daarbij aan? Of je kijkt meer vanuit de verschillende kerkgenootschappen. Hoe hebben de verschillende kerkelijke tradities de ambten ingevuld? In dit artikel ga ik vooral in op de verschillende wijzen waarop het ambt wordt ingevuld en de waarde van het ambt voor de gemeente.

In protestantse kerken wordt het ambt door velen meer functioneel gezien

Kerkelijke verscheidenheid

Al eeuwenlang kennen de verschillende kerken die voortkomen uit de reformatie drie ambten: de ouderling, de diaken en de dominee. Als je wortels liggen in een protestantse kerk, dan zou je zomaar kunnen denken dat alle kerkgenootschappen deze driedeling kennen. Dat is niet het geval. In de Rooms-Katholieke Kerk bijvoorbeeld treffen we ook een ‘trits’ aan, maar de namen van deze ambten verschillen en ook de invulling is niet gelijk. De kerk van Rome kent de drieslag bisschop, priester en diaken. De protestantse ouderling komt daar niet in terug en de diaken is qua taakinvulling niet te vergelijken met de protestantse diaken.

Laatstgenoemde richt zich vooral op de zorg voor de armen, de kwetsbaren en hij/zij komt op voor gerechtigheid. In de rooms-katholieke traditie heeft de diaken een centrale rol in de liturgie, hij werkt nauw samen met de priester. Naast de verschillende benamingen en invullingen van de ambten zijn er nog andere verschillen. De Rooms-Katholieke Kerk heeft een hiërarchische structuur. Verder is het ambt sacramenteel. In protestantse kerken wordt het ambt door velen meer functioneel gezien. Sommigen zeggen: het is een taak die gedaan moet worden, je moet als gemeentelid je verantwoordelijkheid willen nemen. Deze meer functionele kijk gaat terug op de kritiek die o.a. Luther en Calvijn hadden op de Rooms-Katholieke Kerk in hun dagen. Er lag te veel macht bij de bisschoppen en de priesters, want de leken waren afhankelijk van deze ambtsdragers om te kunnen delen in het heil.

Hiërarchie?

Maar we moeten deze visies niet tegen elkaar uitspelen. Dat er formeel geen hiërarchie is, wil namelijk niet zeggen dat de praktijk daar altijd aan beantwoordt. Mijn ervaring is dat in veel kerkenraden de inbreng van de predikant in bepaalde kwesties toch wat zwaarder weegt dan die van een ouderling of diaken. In de Reformatie is dan wel formeel afstand genomen van de hiërarchische structuur van de Rooms-Katholieke Kerk, maar in de praktijk is die niet helemaal verdwenen. Daar komt natuurlijk bij dat de predikant vaak als enige in de kerkenraad een theologische opleiding heeft en dagelijks werkzaam is in de kerk. Dat geeft een voorsprong in kennis en ervaring op bepaalde terreinen.

Een kenmerk van veel protestantse kerken is dat je als kerkenraad werkt vanuit het principe van ‘gedeeld leiderschap’. De verschillende ambtsdragers geven in gezamenlijkheid leiding aan de gemeente. Daarvoor heb je diversiteit aan kennis, ervaring en persoonlijkheid nodig. De predikant kan niet zonder de diaken die ingebed is in de wijk en daarmee het vertrouwen heeft van mensen die daar wonen. En ook niet zonder de goede bestuurlijke kwaliteiten van de voorzitter, die de vergadering in goede banen leidt. Of zonder de jeugdwerker die precies de juiste toon weet te vinden en daarmee een vertrouwensband opbouwt met jonge mensen in de gemeente.

Een andere vorm van hiërarchie is soms merkbaar in het verschil dat gemaakt wordt tussen het ambt van ouderling en het ambt van diaken. Het ambt van diaken wordt dan gezien als een opstapje naar het ouderlingschap. Dit is niet wat de kerkorde ons leert (zie het artikel van dr. Klaas-Willem de Jong verderop in dit themanummer). Op de sacramentele kanten van het ambt kom ik later in dit artikel.

Bijbel en ambt

Het zal je als lezer misschien verrassen, maar het begrip ‘ambt’ komt niet rechtstreeks uit de Bijbel. We vinden ook geen blauwdruk voor de drieslag (hoe dan ook ingevuld), deze is niet te herleiden tot de vroege christelijke gemeenschappen. Als je het Nieuwe Testament leest, dan kom je een veelvoud aan functies tegen: leraren, diakenen, opzieners, evangelisten etc. Naast deze functies wordt er ook gesproken over allerlei gaven waarover leden van de gemeente beschikken, zoals de gave van profetie of genezing, de gave van leidinggeven of onderwijzen. Het is niet mogelijk en niet nodig om al deze functies en gaven in de drie ambten onder te brengen die wij in onze kerken kennen.

In de praktijk zie je dat er toevoegingen aan de ambten worden geplakt. Denk aan de jeugdouderling, een ouderling-communicatie, een beleidsouderling, een jeugddiaken etc. Daaruit blijkt dat we met de drieslag niet het geheel van de taken in de gemeente kunnen vangen. Dat hoeft ook niet. Denk aan een gemeentelid dat een instrument bespeelt en de samenzang begeleidt. Zij geeft leiding aan de gemeente, zonder in het ambt te staan. Of een bezoekmedewerker die omziet naar een aantal gemeenteleden in zijn wijk. Het is belangrijk om als kerkenraad oog te hebben voor de verscheidenheid aan gaven die je gemeente rijk is en daar ruimte aan te geven.

Belangrijk is daarbij het punt waar de apostel Paulus op wijst in zijn brief aan de gemeente in Korinthe: ‘

Vooral die laatste zin is belangrijk. De diversiteit aan gaven en talenten heeft een focus. Je zet je niet in voor de gemeente om je talenten te etaleren of om aan je CV te werken. De focus is de opbouw van het lichaam van Christus. In de traditie wordt voor deze veelkleurige inzet van gaven en talenten gesproken over het ‘ambt aller gelovigen’.

In protestantse kerken werkt de kerkenraad vanuit het principe van ‘gedeeld leiderschap’

Waarde van de drieslag

Tegelijk is het ambt en de drieslag ouderling – diaken – dominee wel waardevol. De ambten bewaken een aantal onmisbare aspecten van het gemeente-zijn. Essenties die je als gemeente van Christus niet kan missen.

In de gezamenlijkheid geven deze ambtsdragers geestelijk leiding aan de gemeente. De ambtsdragers roepen de gemeente (en daarmee ook zichzelf!) steeds weer terug naar het Woord van de Levende God. Dat Woord van de Levende klinkt in een wereld waarin ook heel veel andere woorden en boodschappen klinken. Die kakofonie aan woorden die steeds om ons heen is, kan dat Woord van de Levende zomaar overstemmen of wegdrukken. Het Woord is de bron waardoor de gemeente van Christus zich laat voeden, de spiegel die zij steeds weer voorgehouden krijgt, de weg die haar gewezen wordt in de navolging van Christus.

Verder herinneren de ambten de gemeente aan essenties van kerk-zijn. De ouderling staat voor het opzicht en de zorg van de gemeenteleden voor elkaar. De diakenen houden de gemeente bij de roeping om zich in te zetten voor kwetsbare medemensen – binnen en buiten de kerk – en op te komen voor gerechtigheid. Dat betekent natuurlijk niet dat de ambtsdragers deze taken allemaal zelf moeten uitvoeren. Ze gaan de gemeente daarin ‘voor’, ze wijzen een weg en nodigen andere gemeenteleden uit mee te gaan op die weg.

Sacramentele dimensie

Het ambt heeft ook een sacramentele dimensie. Het woord ‘sacrament’ doet ons o.a. denken aan de Maaltijd van de Heer. Tijdens deze maaltijd wordt brood en wijn gebruikt. Dat brood en die wijn komen niet uit de hemel. Toch geloven we in de kerk dat ze niet alleen verwijzen naar Jezus Christus, maar Hem ook op de een of andere manier present stellen. Je ziet het ene en je wordt bepaald bij het andere. Het brood en de wijn zijn transparant naar iets anders.

De ambtsdragers roepen de gemeente steeds weer terug naar het Woord van de Levende God

Protestanten zijn voorzichtig met het toekennen van al te veel gezag aan personen. Als de ouderling, de diaken of de dominee verwijzen naar Christus, dan kan het zomaar gebeuren dat zij – gewone mensen – het te hoog in de bol krijgen. Een terechte angst, er zijn tijden geweest waarin priesters en dominees heersten over de levens en de gewetens van mensen. Tijden waarin de kerk zich veel te veel bemoeide met het privéleven of de diaconale zorg voor mensen koppelde aan een tegenprestatie.

De ontsporingen kunnen ons naar mijn overtuiging ook te voorzichtig maken. In de eerste plaats hebben we eerder gezien dat het opnemen van een ambt te maken heeft met navolging van Jezus Christus, de Heer van de kerk. Zijn spreken en leven kenmerken zich door dienstbaarheid. Leiding geven in de gemeente is dus altijd dienend leiderschap. In de tweede plaats tilt het verwijzende ons uit boven het platte, voorspelbare bestaan. Als gelovige kun je van de ambtsdrager iets ontvangen dat je niet aan jezelf kunt verrichten.

Een paar voorbeelden om dit wat concreter te maken. Tijdens de doop van je kind ervaar je dat de handen van de dominee niet alleen zijn of haar handen zijn, maar ook de zegenende handen van God. In het gebed – of soms zelfs alleen de woordeloze nabijheid – van de pastor aan je ziekenhuisbed ervaar je Gods troostende nabijheid. Aan het eind van de dienst zegent de voorganger de gemeente, de gemeente mag dat ontvangen in het geloof dat door de woorden en handelingen van de predikant heen het God zelf is die zijn zegen geeft.

Deze momenten waarop ‘aarde en hemel elkaar raken’ kunnen we niet claimen en niet organiseren, maar we kunnen ons er wel voor open stellen en het ervaren. Betekent dit dat je hier ambtsdrager voor moet zijn? Gelukkig niet, de Geest waait waarheen zij wil. Tegelijk hebben we ook een institutioneel kader nodig. Beproefde tradities en vormen waarin het geheim van Gods nabijheid bemiddeld kan worden.