Hoe de draaiende dans van derwisjen tot extase leidt
Hoe de draaiende dans van derwisjen tot extase leidt
De sema, de dans van derwisjen (mystieke soefigeestelijken), leidt bij de dansers tot extase. ‘Als derwisj ervaar ik een diepe eenheid met het goddelijke, waarbij ik mijzelf kan onderdompelen met de liefde vóór God in de liefde ván God.’ De andere aanwezigen voelen deze verbinding ook.
De natuurlijke kleur van de verse rozen, de geur van sandelhout, jasmijn en wierook komen me tegemoet. Langzaam lopen de in het wit geklede mannen met beige hoge vilten hoeden (de sikke, de ‘grafsteen van het ego’) de gebedsruimte binnen. Een rilling loopt over mijn rug als ik de eerste tonen van de fluit hoor. Ik ben bij een sema, het extatische ritueel van de Mevlana Soefi orde in Istanbul. Ik wil ook opgenomen worden in die energie die voor mij de laatste jaren zo herkenbaar is geworden. Meegetrokken worden in de werveling van een dans die meeslepend en verslavend werkt.
Soefisme
De soefibeweging (Arabisch – tasawwoef: soefi worden) wordt vaak gezien als een mystieke tak van de islam die zich ontwikkelde vanaf de zevende en achtste eeuw, uit de sjiitische stroming. Naast koranteksten zijn het hellenisme, de filosofie en het christelijke kloosterwezen allemaal van invloed geweest op het soefisme, dat met name vanaf de tiende eeuw een bloei doormaakte. Binnen het soefisme zijn universele liefde, vrede, het zoeken naar innerlijke waarheid en ervaring van het goddelijke van essentieel belang. Dit overschrijdt religieuze grenzen, waardoor het soefisme de interesse heeft van mensen met verschillende godsdienstige en spirituele achtergronden.
Universeel soefisme daarentegen is een spirituele en filosofische stroming die de religies van het Oosten en het Westen met elkaar verbindt. Het werd geïntroduceerd door de Indiase muzikant en mysticus Hazrat Inayat Khan (1882-1927). Zijn boodschap draait om eenheid, geestelijke vrijheid, liefde, harmonie en schoonheid. De kern van universeel soefisme is dat alle religies uit dezelfde goddelijke bron voortkomen en uiteindelijk op dezelfde God gericht zijn. Ook in Nederland is het soefisme terug te vinden in verschillende soefi-orden en in Katwijk aan zee bevindt zich een van de twee soefitempels: de soefi tempel Universel.
Derwisjen
Derwisjen, ook wel mystieke soefigeestelijken genoemd binnen de islam, richten zich op de innerlijke dimensie van de islam en met name op het bereiken van een directe ervaring van God. ‘Darwīsh’ (letterlijk ‘deuropener’ in het Perzisch) verwijst naar de rijkdom aan spirituele ervaringen, als tegenhanger van de ‘rijkdom’ van materieel bezit. De herkomst van de derwisjen is te vinden de vroege islamitische geschiedenis, rond de 8e en 9e eeuw. Deze beweging ontstond als een reactie van de gelovigen op de rijkdom en politieke macht van de islamitische kalifaten. Derwisjen zochten een eenvoudig en ascetisch leven, dat door gebed en meditatie gewijd werd aan het bereiken van een verlichte geest.
Ik word meegetrokken in de werveling van een meeslepende dans
Soefipoëzie van de 13e-eeuwse Perzische dichter, jurist, en soefi-mysticus Jalal ad-Din Rumi (1207-1273) speelt een belangrijke rol in de derwisj-geschiedenis. Hij wordt vaak verbonden met een van de vele derwisj-orden, de Mevlevi-orde. Deze orde, gesticht door zijn volgelingen, is bekend door de ‘draaiende derwisjen’ tijdens de sema, hun karakteristieke rituele dans. Derwisjen draaien in cirkels en symboliseren zo hun spirituele reis naar het goddelijke.
Sema
De sema is niet maar zo een dans, maar een ritueel van diepe symbolische betekenis. Tijdens de dans wil de derwisj eenheid met het goddelijke bereiken. Deze draaiende reis van de ziel naar God is gebaseerd op het idee dat het universum en alle stervelingen voortdurend in beweging zijn. Een kosmische dans van de schepping.
Het ritueel begint met een indrukwekkende openingsfase die de schepping van de wereld symboliseert. In lange, witte gewaden (symbool van het doodskleed) en hoeden die grafstenen voorstellen, betreden de derwisjen de ruimte in stilte. Om de eenheid met God uit te drukken, zijn hun handen gekruist over hun borst. Het dansritueel bestaat uit vier hoofdbewegingen, elk met een eigen symbolische betekenis.
De derwisjen draaien nu sneller en geven zich over aan de beweging
De eerste beweging vertegenwoordigt het ontwaken van de mens tot de goddelijke waarheid. De derwisjen beginnen langzaam te draaien. De rechterhand is naar de hemel gericht om goddelijke zegeningen te ontvangen. Hun linkerhand wijst naar de aarde om deze zegeningen te delen met de wereld. Dit gebaar representeert de rol van de mens als kanaal tussen hemel en aarde.
De tweede beweging verbeeldt de mens die zijn eigen nietigheid erkent in het licht van Gods grootheid. De derwisjen draaien nu sneller en geven zich over aan de beweging, wat de overgave aan God symboliseert. Door een diepe trance verliest de derwisj zichzelf in de liefde voor het goddelijke.
De derde beweging van de sema staat voor de spirituele verlichting en het bereiken van eenheid met God. De derwisjen draaien nu in een perfecte harmonie, hun bewegingen lijken moeiteloos en synchroon, wat de balans en harmonie van de schepping weerspiegelt. In een diepe trance bevinden de dansers zich in een staat waarin ze lichamelijk én geestelijk opgaan in het ritueel.
De muziek heeft een hypnotiserend effect
De vierde (en laatste) beweging benadrukt de terugkeer van de derwisj naar de materiële wereld als een spiritueel en vernieuwd wezen. Hierna eindigt de dans weer in stilte, waarbij de derwisjen met gekruiste handen over hun borst de verbinding met God bevestigen.
Extase
Kern van de spirituele ervaring die de derwisjdans mogelijk maakt, is de extase, een staat van intense spirituele vervoering waarin de ziel God nadert. De toestand van extase is niet louter emotioneel, maar wordt ook gezien als een heilige verbinding. Dit alles doet de grens tussen het menselijke en het goddelijke vervagen. De derwisjdans is ontworpen om de dansers (en ook de aanwezigen) in deze extatische toestand te brengen. Het ritueel is opgebouwd uit de hiervoor beschreven fasen, gericht op de opbouw van spirituele energie en het loslaten van het ego. Op deze manier geven de dansers zichzelf over aan de goddelijke aanwezigheid.
Herhaling en ritmiek helpen het fysieke naar het spirituele
Een dans kan niet zonder muziek. De muziek speelt daarom ook een onmisbare rol bij het bereiken van deze extatische toestand. Traditioneel wordt de sema begeleid door de ney (een rieten fluit), door percussie, en soms door gezangen die de spirituele overleveringen van soefimeesters zoals Rumi verkondigen. De klanken van de ney worden vaak beschreven als een roep naar de ziel om terug te keren naar haar goddelijke oorsprong. De muziek heeft een hypnotiserend effect, dat de dansers helpt om hun geest leeg te maken van aardse gedachten en zich volledig te concentreren op hun innerlijke reis. Een tocht naar binnen, naar het zelf, waar een innerlijke verbinding met de kosmos ontstaat als lichaam, geest en ziel samensmelten in het goddelijke.
Herschepping
Bewegingen, muziek en rituelen bewerken deze transformatie. Het is een symbolische reis, een spirituele opgang als een herschepping. Deze wordt weerspiegeld in de extase waarin de derwisj zich bevindt en waarbij een stroom van mens-overstijgende energie bezitneemt van lichaam en geest. Met klank en fysieke expressie stelt hij zich open voor een verschuiving van het bewustzijn. Herhaling en ritmiek helpen het fysieke naar het spirituele. In de beweging neemt het grotere geheel de individuele identiteit in zich op. De ruimte waarbinnen dit bijzondere gebeuren zich afspeelt, lijkt op die manier een soort universele verbondenheid uit te stralen. De uitstraling van de in extase draaiende derwisjen verbindt dansers niet alleen met elkaar, maar ook met de aanwezigen. Zo ontstaat een ‘samen’ dat niet alleen in het moment plaatsvindt, maar ook meegenomen wordt als de dienst, het ritueel, achter de rug is.
Spirituele deelname
Een derwisj vertelde mij na het bezoek aan een soefi-gebedsdienst in Istanbul het volgende: ‘Als derwisj ervaar ik een diepe eenheid met het goddelijke, waarbij ik mijzelf kan onderdompelen met de liefde vóór God in de liefde ván God. En dat nu is een doorslaggevend onderdeel van de soefische filosofie: de ware kennis van God kan alleen worden bereikt door jezelf te verliezen in Zijn aanwezigheid. Extase is daarom geen doel op zich, maar een middel om dichter bij God te komen, in een staat waarin de menselijke ziel zichzelf zuivert en in harmonie komt met het universum.’
Extase is geen doel op zich, maar een middel om dichter bij God te komen
Voor mij is het observeren van de derwisjdans ook een vorm van spirituele deelname. De intensiteit van de extase die de derwisjen uitstralen, resoneert en inspireert om mijn eigen spirituele reis nog meer te verdiepen. Het lijkt of mijn spirituele bewustzijn wordt vergroot en dat geeft me een gevoel van verbondenheid met anderen. Ik voel een diepe vrede en innerlijke rust.
Andere derwisj-orden
Naast de Mevlevi-orde zijn er talloze andere derwisj-orden ontstaan, elk met een eigen karakter. De Qadiriyya, Naqshbandiyya, en Bektashi-orden zijn enkele van de bekendste. Hoewel verschillend in het praktiseren, streven ze onafhankelijk van elkaar naar een persoonlijke relatie met God en innerlijke zuiverheid. Tijdens het Ottomaanse Rijk (1299-1922) speelden derwisj-orden een belangrijke rol in het sociale en religieuze leven. Ze boden spirituele leiding aan de bevolking, hielden zich bezig met liefdadigheid en hadden soms invloed op de politiek. De orden functioneerden ook als netwerken van kennisoverdracht, waarbij ze hun praktijken van generatie op generatie doorgaven.
Met de val van het Ottomaanse Rijk verbood Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de moderne Turkse republiek, in 1925 alle soefi-orden en hun rituelen, inclusief de sema van de Mevlevi-orde. Dit leidde tot een periode van verval voor veel derwisj-orden, hoewel sommige in het geheim bleven bestaan of hun activiteiten naar andere landen verplaatsten.
Rumi
Tegenwoordig is er een heropleving van interesse in soefisme en derwisjen, zowel binnen de islamitische wereld als daarbuiten. De mystieke poëzie van Rumi en de rituelen van de draaiende derwisjen blijven spirituele zoekers van over de hele wereld aantrekken. Zo blijft ook in onze snel veranderende wereld de boodschap van innerlijke vrede en verbinding met het goddelijke weerklinken.
Binnen de islam wordt tijdens de dhikr (een vorm van gebed) Allah verheerlijkt. Het belangrijkste doel van de dhikr is om God gedurende de dag in gedachten en in het hart te houden, waardoor een directe spirituele verbinding wordt bevorderd. Een voorbeeld van een soefi-dhikr is de Qadiriyya-dhikr, die vaak wordt uitgevoerd door aanhangers van de Qadiriyya-soefi-orde. Deze dhikr herhaalt en prijst de naam van Allah in een ritmische en melodieuze manier.
Ruud Hissink is theoloog, ritueelbegeleider, contextueel werker en docent godsdienst en levensbeschouwing. Als docent levensbeschouwing en reisleider heeft hij talloze malen rondleidingen verzorgd in Istanbul in de blauwe moskee, de Aya Sofia, het Topkapi paleis en gebedsdiensten bezocht van de soefibeweging.
Bronnen
https://www.human-being.nl/Bibliotheek/rumi_sama.htm
https://boeddhistischdagblad.nl/hans-van-dam/136054-dronken-als-een-derwisj/
https://backpackmoments.com/why-konya-is-the-best-place-to-watch-the-whirling-dervish/
Mevlevi-orde Istanbul, Sahkulu Mahallesi Galip Dede Caddesi No:15 Beyoğlu, Istanbul, 34420.
Nolens & Nolens, Derwisj. Amsterdam, Querido, 2013. 3e druk.
