In beweging voor gerechtigheid, verzoening en eenheid

Vanaf 2013 roept de Wereldraad van Kerken op tot een ‘pelgrimage van gerechtigheid en vrede’. Een van de laatste Nederlandse uitwerkingen daarvan was het leggen van zonnebloemen bij de Oekraïense ambassade. In de algemene vergadering van 2022 is de tekst aangepast in ‘een pelgrimage van gerechtigheid, verzoening en eenheid’. Opmerkelijk is dat het woord vrede is weggevallen.

In Europa, maar niet alleen daar, woedt opnieuw een nauwelijks te stoppen oorlog. De algemene vergadering van de Wereldraad van Kerken, begin september 2022 bijeen in Karlsruhe, roept kerken op tot een pelgrimage van gerechtigheid, verzoening en eenheid.

De oproep van de Wereldraad van Kerken vormt een groot contrast met gebeurtenissen en ontwikkelingen in onze tijd. Op zich is dat niet zo vreemd. Het appèl tot omkeer en verandering kenmerkt de Wereldraad vanaf het begin. De protestantse theoloog Leo Koffeman karakteriseert de oecumenische beweging niet zomaar als een beweging van onvrede en vernieuwing. Onvrede met de status quo van gescheiden kerken, met onrecht en armoede in de wereld, met de uitputting van de aarde. Wat de pioniers van de oecumenische beweging in de jaren twintig van de vorige eeuw wensten, geldt nog steeds. Mensen, groepen en kerken die vandaag de oecumenische beweging dragen en vormgeven, verlangen en hopen dat hun inzet voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping een verandering ten goede op gang brengt en iets zichtbaar maakt van Gods komend Rijk.

Verdeeldheid

De metafoor van de pelgrimage is niet nieuw in de oecumenische beweging. In 1998 publiceerde de Vlaamse hoogleraar Jos Vercruysse sj. zijn boek over de oecumenische beweging, getiteld Pelgrims onderweg. Dat is ontstaan uit de colleges die hij jarenlang gaf in Rome aan de Gregoriaanse Universiteit. Op de omslag prijkt een foto van de ontmoeting tussen patriarch Athenagoras en paus Paulus VI in Jeruzalem in 1964. De pelgrimage van deze twee kerkleiders naar Jeruzalem markeerde de verandering in de sinds 1054 eeuwenlang verstoorde relaties tussen Rome en Constantinopel. In zijn boek blikt Vercruysse terug op de geschiedenis van voortschrijdende verdeeldheid tussen de christelijke kerken. De weg naar het herstel van gemeenschap is nog jong, aldus Vercruysse, maar op de weg naar verzoening en eenheid zijn in een tijdsbestek van vijftig jaar (we schrijven 1998) belangrijke stappen gezet. Hoe de weg naar voren er precies uit ziet, kan ook hij niet zeggen. Hij houdt met een citaat uit een gedicht van Antonio Machado vast aan de metafoor van de pelgrim: ‘Wandelaar er is geen weg, de weg wordt gebaand, terwijl je gaat.’

‘Wandelaar er is geen weg, de weg wordt gebaand, terwijl je gaat’

Het is waar dat er in de relatie tussen de grote kerkfamilies (orthodox, katholiek, protestant, vrij evangelisch) sinds de jaren zestig grotere veranderingen hebben plaatsgevonden. De wederzijdse banvloek tussen Rome en Constantinopel uit 1054 is opgeheven. Katholieken en lutheranen bereikten overeenstemming over het leerstuk van de rechtvaardiging door het geloof. Dat leerstuk, waarover katholieken en protestanten eeuwenlang gestreden hebben, is geen grond voor kerkscheiding meer. Meer dan voorheen is er het besef dat kerken fundamenteel met elkaar verbonden zijn door het geloof in de Drie-ene God, de Heilige Schrift, het doopsel en de gezamenlijke roeping om het Evangelie te verkondigen. Anderzijds blijkt de weg naar het volledige herstel van gemeenschap of de volledige erkenning van elkaars kerk-zijn in geloof, sacrament en ambt, buitengewoon moeilijk en weerbarstig. En als tot overmaat van ramp een oorlog uitbreekt, kunnen kerken zomaar meegenomen worden in de maalstroom van het conflict en worden er nieuwe muren opgericht, ook binnen en tussen kerken.

Proces van omkering

De Wereldraad van Kerken en de Raad van Kerken in Nederland zijn in het leven geroepen om de gemeenschap tussen de kerken en hun gezamenlijke getuigenis in de samenleving te versterken. Voor dergelijke oecumenische fora is het belangrijk dat ze over goede handvatten beschikken. Het instellen van een dialoogcommissie of het uitgeven van een verklaring is één ding, maar nog iets anders is het op gang brengen van een proces van omkeer en vernieuwing, van verzoening en eenheid. Het eerste is belangrijk, maar zonder doorwerking van verklaringen en het werk van commissies in het concrete leven van kerk en samenleving wordt het steriel. De oecumenische beweging dreigt daardoor los te raken van de werkelijkheid. In haar geschiedenis probeerde ze keer op keer processen van omkeer en vernieuwing op gang te brengen. Een voorbeeld daarvan is het Conciliair Proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping, dat in de jaren tachtig heel wat mensen in Nederland, Duitsland en andere Europese landen in beweging bracht en nog steeds tot de verbeelding spreekt.

Walk of Peace

In het tweede decennium van deze eeuw deed de Wereldraad van Kerken opnieuw zo’n poging. ‘Doe mee met de pelgrimage van gerechtigheid en vrede’, zo luidde oproep van de algemene vergadering van de Wereldraad van Kerken in Busan (Zuid-Korea, 2013). Op die bijeenkomst was veel aandacht voor de noodzaak van fundamentele veranderingen in het economisch bestel, de grote ongelijkheid tussen rijk en arm in de wereld, het verlangen naar rechtvaardige vrede. In de slotboodschap van de algemene vergadering, het hoogste orgaan van de Wereldraad, spreken de vertegenwoordigers van de kerken uit dat ze ‘samen willen bewegen’ in deze pelgrimage van gerechtigheid en vrede.

Zonder doorwerking in het concrete leven wordt een verklaring steriel

De Nederlandse deelnemers aan de Busan-bijeenkomst riepen de Raad van Kerken in Nederland op om aan die oproep gevolg te geven en in de Nederlandse context een pelgrimage van gerechtigheid en vrede te starten. Acht jaar lang heeft een kleine taakgroep hieraan handen en voeten proberen te geven. Het meest tastbare en sprekende resultaat daarvan was de jaarlijkse Walk of Peace in de Vredesweek, georganiseerd in samenwerking met PAX.

De eerste vond plaats in Den Haag in 2015 en was geslaagd. Er kwamen veel mensen op af, de stemming was goed. Gekozen werd voor een interreligieuze opzet. De Walk of Peace bracht deelnemers in contact met de religies in de stad en bevorderde het gesprek over de inzet van religies voor gerechtigheid en vrede. In de jaren daarna werd de Walk of Peace jaarlijks op circa dertig plaatsen in het land gehouden. Grootschalig werd het nooit, maar inspirerend en motiverend was het wel. De voorlopig laatste Walk of Peace was in de Vredesweek van 2022, opnieuw in Den Haag. Bij het Vredespaleis vormden we een stiltekring en we legden zonnebloemen bij de Oekraïense ambassade.

Zonder afbreuk te doen aan de inspanningen van de taakgroep moet anderzijds vermeld worden dat het niet gelukt is om binnen de lidkerken van de Raad van Kerken een breed draagvlak te vinden voor het idee van een pelgrimage van gerechtigheid en vrede. Het initiatief werd gezien als een apart initiatief naast andere campagnes en programma’s van de Raad van Kerken en zijn lidkerken. Het miste het vermogen om het maatschappelijk commitment van kerken te integreren en had daarom weinig impact.

De wonden bezoeken

Voor de Wereldraad van Kerken was het na Busan vanzelfsprekend om vanuit deze metafoor zijn inzet voor gerechtigheid en vrede in de wereld voor het voetlicht te brengen. De Wereldraad is geen politieke instelling, ontleent zijn legitimiteit aan de lidkerken, maar spreekt zich, net als de paus, veelvuldig uit over internationale vraagstukken. De metafoor van de pelgrimage houdt scherp waar het in het politieke spreken van de Wereldraad om te doen is en wat daarbij de specifieke invalshoek is.

Grootschalig werd het nooit, inspirerend en motiverend was het wel

De laatste jaren is daar een andere dimensie aan toegevoegd. Een verklaring opstellen is één ding, het bezoeken van plaatsen waar mensen gewond en gekwetst zijn is iets anders. ‘Visiting the wounds’ is de naam van het programma dat de Wereldraad initieerde met als doel kleine, oecumenisch samengestelde teams uit te zenden naar plekken van onheil van onze wereld. Plekken waar geleden wordt aan onrecht of onderdrukking, en waar kerken solidair zijn met mensen in nood en in concrete situaties opkomen voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping. Door dit programma krijgt de pelgrimage van gerechtigheid en vrede pas echt het karakter van een pelgrimage en wordt het meer dan een metafoor. Een voorbeeld van ‘visiting the wounds’ is de reis van Paus Franciscus, Justin Welby en Lain Greenshields naar Zuid-Soedan (februari jongstleden).

Op de algemene vergadering van de Wereldraad in Karlsruhe (2022) werd de betekenis van deze pelgrimage van gerechtigheid en vrede weliswaar bevestigd, maar tegelijkertijd van een nieuw accent voorzien. Het voorstel om de pelgrimage om te munten in een pelgrimage van verzoening en eenheid kreeg met name vanuit de vredeskerken, de quakers en de doopsgezinden, veel kritiek. Gevreesd werd dat daardoor de betrokkenheid van de Wereldraad op internationale vraagstukken van gerechtigheid en vrede sterk zou afnemen. Als compromis kwam de leus pelgrimage van gerechtigheid, verzoening en eenheid uit de bus.

De weg

Het is nog niet te zeggen of deze aanpassing van de metafoor tot een verandering in koers zal leiden. Het zou kunnen dat de termen verzoening en eenheid woorden zijn die inhoud geven aan het vredeswerk. Maar dat het woord vrede is weggevallen, is bijzonder: zeven van de twaalf documenten, die op de algemene vergadering in Karlsruhe werden aangenomen, hebben immers betrekking op vredesvraagstukken.

Dat veronderstelt een onderlinge verzoening van kerken; die laat nog te wensen over

Anderzijds is het zo dat tegenstellingen en verharding in onze samenlevingen toenemen. Er is misschien juist wel behoefte aan mediatoren, zoals kerken die verbinden en die tegenstellingen kunnen overbruggen. Maar dat veronderstelt dat kerken onderling met elkaar verzoend zijn. En daar is ook nog heel wat te wensen en te doen.

De weg is nog in nevelen gehuld, maar we kunnen hem gaan. Laten we hem dan ook gaan.