Kwatongen beweren… De kracht en het gevaar van woorden

We hoeven maar een krant open te slaan of te surfen op het internet, en de verhalen over politici, celebrities, geloofsgroepen en volkeren komen ons tegemoet. Ook dichter bij huis, in gemeenten of verenigingen, lijkt het bon ton om vrijuit over anderen te spreken — vaak onder het mom van de vrije meningsuiting. Maar woorden zijn minder onschuldig dan ze lijken. Bernd Hirschfeldt verkent het Hebreeuwse begrip lashon hara — schadelijke taal — en toont waarom onze woorden ertoe doen.

Een negatieve mening over een ander, een oordeel uitspreken: het is niet zonder gevaar. De Bijbel waarschuwt voor het onbedoelde effect van woorden. In Psalm 34, 14 lezen we bijvoorbeeld: ‘Behoed dan je tong voor het kwaad, je lippen voor woorden van bedrog.’

Een negatieve mening uitspreken over een ander is niet zonder gevaar

In de rabbijnse traditie groeide dit uit tot een belangrijk principe: het verbod op de lashon hara. Dit begrip betekent letterlijk ‘de kwade of boze tong’, en verwijst naar kwaadsprekerij – zoals in de bekende zegswijze ‘kwatongen beweren’.

Lashon hara: de kwade tong in de joodse traditie

Het Hebreeuwse woord ‘lashon‘ betekent in ruimere zin ook ‘taal’ (vgl. Genesis 10, 5 en Exodus 4, 10). Het is vergelijkbaar met de Engelse uitdrukking mother tongue of het Franse woord langue. Het gaat dan niet om taal in de moderne zin van het woord, als een systeem van tekens en betekenissen. De nadruk ligt eerder op de kracht van het gesproken woord.

Taal heeft invloed op anderen en op de wereld. De tong kan anderen strelen, maar ook geselen (beshot lashon), lezen we in onder meer Job 5, 21.

Verschillende vormen van lashon hara

Woorden hebben kracht, ten goede of ten kwade. Juist daarom moeten we oppassen, waarschuwt de traditie van de lashon hara. En dan gaat het om meer dan alleen kwaadsprekerij. Er bestaan subtielere vormen van lashon hara:

• Spreken met een gespleten tong. Dan spreken we mooie woorden, maar intussen blijft het kwaad verborgen onder de tong (Job. 20, 12).
• Een gladde tong hebben. We verkopen ‘gladde praatjes’, een uitdrukking die rechtstreeks afkomstig is uit Spreuken 6, 24.
• Het ‘addertje onder het gras’. Ook dit is lashon hara. De waarheid wordt  immers verdraaid.

De grote wijsgeer en Schriftgeleerde Maimonides ging zelfs nog een stapje verder: zelfs het spreken van de waarheid kan lashon hara zijn. In de Misjnee Tora schrijft hij: ‘Wat is een roddelaar? Hij die informatie over anderen verzamelt en dit van persoon tot persoon doorvertelt.’ Maimonides voegt daar nog aan toe: ‘Zelfs als dat verhaal waar zou zijn, zal het destructie in de wereld brengen.’

Kwaadsprekerij schaadt drie mensen tegelijk

Bij lashon hara gaat het vooral om de destructieve kracht van woorden, ook als die woorden waar zijn. Die destructie gaat vaak verder dan vaak in eerste instantie gedacht wordt. In het vijfde boek van de Kodasjiem, de Arachin, wordt dit uitgelegd: ‘Hij die lastert, of dit accepteert, schaadt drie personen; degene die kwaadspreekt, degene die de laster als waarheid accepteert en degene over wie kwaadgesproken wordt.‘

Meerdere relaties worden kapotgemaakt, en zo ontstaat al snel tweedracht binnen een hele gemeenschap. We zien dat ook bij conflicten binnen de kerk. Soms ontstaan er meningsverschillen die uitmonden in vetes. Uiteindelijk valt de gemeente uit elkaar in kampen die tegenover elkaar staan.

Soms gebeurt dat al vanuit een enkele botsing tussen twee mensen met verschillende overtuigingen of karakters, die hierover luid hun meningen verkondigen. Men gaf in alle oprechtheid de eigen overtuiging weer – met de beste bedoelingen. Maar wanneer de eigen mening boven die van een ander wordt geplaatst en anderen worden weggezet als minder, zelfs al gebeurt dat vanuit een diepgevoelde overtuiging, kan dat nooit tot tot vrede leiden.

De creatieve en performatieve kracht van taal

Taal heeft performatieve kracht. Woorden hebben macht over leven en dood, staat zelfs te lezen in Spreuken 18, 21. En het is niet alleen dat Ene, Eeuwige Woord dat kracht heeft; ook onze menselijke woorden kunnen opbouwen of afbreken. Onbewust weven wij een web van woorden rondom de realiteit, die daarmee werkelijkheid wordt. Hoe we die werkelijkheid benoemen, hoe we anderen zien, wordt onderdeel van onze realiteit. En als we eenmaal een standpunt hebben ingenomen, anderen hebben verketterd of weggezet, is dat nog moeilijk terug te draaien.

Af en toe op je tong bijten komt uiteindelijk de hele gemeenschap ten goede

We zien dat overal in onze dagelijkse realiteit: hoe vaak leiden niet enkele achteloos uitgesproken woorden tot tweedracht die onoplosbaar lijkt? Maar gelukkig geldt ook het omgekeerde: hoe vaak brengen woorden van begrip en compassie, oprechte woorden van vergeving, mensen niet nader tot elkaar?

Daarom doen we er goed aan voorzichtig om te gaan met onze meningen, oordelen en woorden. We mogen gerust eens op onze tong bijten; we hoeven niet altijd het achterste van onze tong te laten zien. Zeker als we daarmee kunnen voorkomen dat een ander over de tong gaat. Dat komt de ander, onszelf en uiteindelijk de hele gemeenschap ten goede.

Over de auteur

Bernd Hirschfeldt is filosoof en theoloog. Hij promoveert momenteel aan de FPTR Brussel op een aantal Joodse denkers in relatie tot de klassieke bronnen en commentaren. Op Theologie.nl schrijft Bernd iedere maand een artikel over een Hebreeuws begrip uit de Bijbel dat actualiteitswaarde heeft. Ook is hij columnist voor onze rubriek Korte metten.

Meer leren over Bijbels Hebreeuws?