Licht in de duisternis

De Lofzang van Zacharias uit Lucas 1, het Benedictus, is zo’n liedtekst die in de loop van de eeuwen honderden keren is vertaald, berijmd of op muziek gezet. Een van de bijbelse cantieken, in de katholieke traditie vanouds in het getijdengebed gezongen tijdens de Lauden. Een van de liederen die in de protestantse traditie veelvuldig bij allerlei bijeenkomsten en vieringen in de advents- en kersttijd gedeclameerd of gezongen worden.

Traditie

In elke generatie zijn er dichters binnen de kerk die er opnieuw mee aan de slag gaan. Dat is het mooie van traditie: je voegt je als berijmer in een stroom die breder en dieper is dan je zelf beseft, een stroom van dichters en schrijvers die elk op hun eigen manier, in de taal van hun eigen tijd en geloofstraditie, woorden hebben gezocht voor de ervaring die de bijbelse psalm- en lieddichters hebben beschreven.

In het geval van de Lofzang van Zacharias is de rode draad in de tekst niet moeilijk te vinden

Niet dat ik mezelf een dichter voel. Tenminste, niet als dichter-zijn betekent dat je een poëtische vorm gebruikt om je hoogstpersoonlijke gevoelens onder woorden te brengen. Het mooie van berijmingen vind ik juist dat je de woorden van een ander, iemand die eeuwen geleden leefde, probeert om te zetten in je eigen woorden. Op die manier kun je meezingen en meebidden met de gelovigen uit het verleden, zonder zelf de inhoud van lied of gebed te hoeven verzinnen. Voor het bundeltje Nieuw Berijmd heb ik 25 nieuwe psalm- en liedberijmingen gemaakt, en een van die berijmingen betreft de Lofzang van Zacharias. Die wil ik hier als voorbeeld gebruiken om iets te vertellen over de manier waarop deze berijmingen tot stand gekomen zijn.

In opdracht van

Om te beginnen: ik heb de Lofzang van Zacharias in opdracht gemaakt, zoals geldt voor ruim de helft van de teksten uit de bundel. In dit geval: voor de kerstbijlage van het Reformatorisch Dagblad, in 2022. De keuze van de tekst, de melodie en de strofevorm waren daarmee gegeven. De berijming moest zingbaar zijn op de melodie van de kerkelijke psalm- en liedboeken uit de gereformeerde traditie: ‘An Wasserflüssen Babylon’ (Straatsburg 1525).

Hoe begin je dan? Eerst door maar eens goed de tekst te lezen, in verschillende talen en vertalingen, en op je in te laten werken wat dit gedeelte zeggen wil. Ook voor ons, hedendaagse mensen. Wat hoor je, wat zegt de stem die uit dit bijbelgedeelte naar je toekomt? Maar ook: is de tekst herkenbaar qua gevoel, is die makkelijk of moeilijk te begrijpen? Wat is de kernboodschap? Het begint dus met meditatief lezen en luisteren tegelijk, met je verstand én je hart.

In het geval van de Lofzang van Zacharias is de rode draad in de tekst (anders dan bij sommige psalmen) niet moeilijk te vinden. Zacharias zingt over Gods reddende ingrijpen in de wereld. Over verlossing en herstel en vrede voor het volk, door de naderende komst van de beloofde Messias.

De hoorn

Maar de woorden en beelden uit de bijbeltekst zijn nog niet zo simpel in een hedendaagse berijming te vangen. Wat moet je bijvoorbeeld met die κέρας σωτηρίας, de ‘hoorn der zaligheid’ of ‘hoorn des heils’ die in nieuwere bijbelvertalingen een ‘reddende kracht’ genoemd wordt die ‘opgewekt’ wordt in het huis van David? Laat je in je berijming dat onbegrijpelijke beeld van de hoorn staan en voeg je er wat uitleg aan toe, of ga je voor die ‘reddende kracht’?

Zulke zaken hebben me veel hoofdbrekens gekost, en veel overleg met deskundige meelezers. Uiteindelijk heb ik er in dit geval voor gekozen om de hoorn te laten staan, maar er een beetje uitleg aan toe te voegen met woorden als ‘Redder’ en ‘Heiland’.

Dat is natuurlijk een interpretatie: het gaat in deze berijming over een persoon, een redder. Niet over een abstracte ‘reddende kracht’. In berijmingen van de oudtestamentische psalmen heb ik dat soort interpretaties vermeden, maar hier, in de context van het evangelie van Lucas, durfde ik het wel aan. In het volgende hoofdstuk van Lucas gaat het immers over de geboorte van Jezus.

Rijmschema

Daarmee is meteen duidelijk dat de inbreng van een berijmer een stuk verder gaat dan de inbreng van een vertaler. Ook door de vorm, die dwingt om rekening te houden met rijm en metrum en melodie. De Lofzang van Zacharias heeft niet het makkelijkste rijmschema, met driemaal hetzelfde rijm in de slotregels van elke strofe. Dat ‘slagrijm’ geeft het eind van het vers automatisch veel kracht. Zeker de slotregel moet daarom sterk zijn: die moet het in zich hebben om lang na te klinken.

De Lofzang van Zacharias heeft niet het makkelijkste rijmschema

Maar door die driedubbele herhaling van de rijmklank krijg je ook gauw dat je nét iets meer moet uitbreiden en toevoegen. Waardoor de berijmde tekst uitvoeriger wordt en gedachten bevat die niet in de originele tekst staan (al moeten ze natuurlijk wel bij de strekking van het geheel passen). Zoals hier, aan het eind van de derde strofe:

Een berijming zal dus altijd slechts een (meer of minder vrije) benadering van de oorspronkelijke tekst zijn. Bij een berijming gaat het niet om ‘zo precies mogelijk’, maar vooral om ‘zo treffend mogelijk’. Het is óók belangrijk dat de tekst mooi klinkt en mensen direct raakt. En dat betekent dat het soms net iets minder letterlijk moet.

Samenvatten of uitbreiden, dat is de keus waar je in zulke gevallen voor staat. Veel hedendaagse berijmers hebben een voorkeur voor samenvatten, maar zelf heb ik de neiging om in elk geval niet te bezuinigen op de originele inhoud van de tekst. Alles wat daarin staat, moet ook in de berijming staan. Compleet met onbegrijpelijke beelden of moeilijk inleefbare emoties (bij wraakpsalmen bijvoorbeeld). Maar als je die keus maakt, is er hier en daar dus wél wat verduidelijking, aanvulling en soms ook gewoon opvulling nodig.

Taalregister

Dan heb ik het nog niet eens over de keuze van het taalregister. Als berijmer wil je die oude tekst in hedendaagse woorden weergeven, maar wélke woorden dan? Elke kerkelijke stroming, elke nieuwe generatie heeft zo zijn eigen kleur. Zelf heb ik in Nieuw Berijmd gekozen voor een klassiek en tegelijk eigentijds taalregister. Dat betekent vermijding van enerzijds al te verouderde taal of inside christelijk jargon, en anderzijds al te populaire of nieuwe woorden.

Een berijming zal dus altijd slechts een (meer of minder vrije) benadering van de oorspronkelijke tekst zijn

Woorden moeten niet de aandacht op zichzelf vestigen, ze moeten vooral de inhoud en de emotie van de tekst niet in de weg staan. Dat blijft toch de kunst, om de woorden van zo’n oud lied opnieuw te formuleren, zodat de inhoud van die eeuwenoude tekst hopelijk het hart van hedendaagse mensen kan raken:

De Lofzang van Zacharias is een van de vijf berijmingen uit de bundel Nieuw Berijmd die zijn vrijgegeven voor gebruik. Lees hier de volledige tekst. De complete bundel is hier te bestellen.