Maak ons hart onrustig

Christian Climate Action Nederland voert actie voor het klimaat en tegen de klimaatcrisis. De ‘moedige spiritualiteit’ van CCA houdt in: 1) de moed om het beest in de bek te kijken, 2) de moed om te rouwen, 3) de moed om vragen rondom schuld en zonde aan te gaan, 4) de moed van geweldloos verzet en 5) de moed om dwaas te zijn.

‘We need courage, not hope, to face climate change’. (Om klimaatverandering onder ogen te zien hebben we moed nodig, geen hoop.)

Deze uitspraak van klimaatwetenschapper Kate Marvel citeer ik nogal eens als iemand aan mij vraagt of ik als christelijke klimaatactivist nog hoop heb op een leefbare aarde in de toekomst. Dat is niet omdat hoop niet óók belangrijk zou zijn, maar wel omdat hoop veel te vaak wordt opgevat als iets passiefs, als een geestestoestand die losstaat van je daden. Daarom heb ik het liever over moed. Bij de mensen die ik tegenkom via Christian Climate Action, zie ik dat juist die moed een centraal element is in hun spiritualiteit.

‘Ik kan er terecht met mijn zorgen en rouw om de pijn van de schepping’

In 2021 raakte ik op uitnodiging van een collega betrokken bij Christian Climate Action Nederland (CCA). CCA is een los-vast netwerk van christelijke klimaatactivisten, die online en offline samenkomen om te bidden, te demonstreren en mee te doen aan ‘non-violent direct action’ (acties zoals een sit-in of blokkade, georganiseerd door CCA zelf of door ‘grote seculiere broer’ Extinction Rebellion). Als natuurlijke conflictmijder voelde en voel ik me regelmatig ongemakkelijk bij het ontregelende karakter van sommige acties. Tegelijk is CCA voor mij een spiritueel thuis geworden, waar mijn geloof juist dankzij dat ongemak nieuwe diepte en scherpte vindt. Ik kan er terecht met mijn zorgen en rouw om de pijn van de schepping. Ik word er steeds opnieuw uitgedaagd om profetischer te spreken en handelen. En vooral: ik vind er nieuwe moed en kan er samen met anderen oefenen om die moed in de praktijk te brengen.

Moed in actie

Om iets over spiritualiteit binnen CCA te kunnen zeggen, neem ik één actie als voorbeeld. Begin 2022 bezochten we met een groepje van ongeveer vijftien predikanten en activisten het hoofdkantoor van Pensioenfonds Zorg & Welzijn (PFZW). Voor het eerst in mijn leven was ik onderweg met zowel bussen krijtverf als mijn predikantenstola in mijn tas… Verschillende klimaatorganisaties voerden al langere tijd campagne om PFZW, het pensioenfonds van zorgmedewerkers en ook van PKN-predikanten, ertoe te bewegen te stoppen met beleggen in fossiele bedrijven. Vanuit CCA waren er eerder al meerdere sit-ins geweest in de lobby van het hoofdkantoor. Op 21 januari hielden we een gebedsdienst voor de ingang en sprayden we met afwasbare verf cijfers over de klimaatcrisis en fossiele brandstoffen op de ramen. PFZW reageerde rustig: de bewaking liet ons na een kort gesprekje onze gang gaan en de politie werd deze keer niet gebeld. De sfeer was ondeugend, ingetogen, verdrietig en vastberaden tegelijk. De bijzondere combinatie van bidden en actievoeren heeft veel indruk op me gemaakt.

De sfeer was ondeugend, ingetogen, verdrietig en vastberaden

Als ik datgene wat ik ervaar als ‘moedige spiritualiteit’ van CCA zou moeten beschrijven, dan kan ik dat het beste doen aan de hand van vijf facetten: 1) de moed om het beest in de bek te kijken, 2) de moed om te rouwen, 3) de moed om vragen rondom schuld en zonde aan te gaan, 4) de moed van geweldloos verzet en 5) de moed om dwaas te zijn. Alle vijf facetten kwamen naar voren in de actie bij PFZW.

Moed om het beest in de bek te kijken

Onrust over de klimaat- en ecologische crisis is voor ons in het rijke westen vaak zo’n abstract gevoel dat je het makkelijk naar de achtergrond kunt drukken. Binnen CCA oefenen we ons erin om dat niet te doen. Om, zoals we dat noemen, ‘het beest in de bek te kijken’. Om niet weg te schrikken van een bleke, misschien wel hopeloze werkelijkheid en van harde cijfers, en om schrijnende verhalen écht tot je door laten dringen.

‘De combinatie van bidden en actievoeren maakte veel indruk’

Met een actie als bij PFZW proberen we zichtbaar te maken dat een schijnbaar neutrale plek, een kantoorgebouw zoals er in Nederland zovele staan, helemaal niet zo neutraal is. Hier, achter bureaus en in vergaderzaaltjes, worden beslissingen genomen die de schepping nog verder de vernieling in helpen. De teksten die we in felle kleuren op de ramen spuiten (‘1/5^e van de wereldbevolking woont in 2070 in de woestijn’, ‘klimaatverandering is massamoord’) drukken PFZW-medewerkers met hun neus op de feiten.

Tijdens de gebedsdienst lezen we uit het evangelie van Matteüs:

In de context van fossiele financieringen krijgen deze woorden een vlijmscherpe lading. Ook tijdens andere acties met CCA ervaar ik dat bekende bijbelteksten ineens zeer ongemakkelijk actueel klinken.

‘Klimaatverandering is massamoord’

Een veelgehoord argument om voorzichtig te zijn met al te ‘negatieve’ berichtgeving over de klimaatcrisis, is dat het weerstand oproept in de vorm van ontkenning of verlamming. Maar binnen de context van CCA zie ik juist het tegenovergestelde gebeuren: doordat je je best doet om de monsters te benoemen en minder weg te duwen, ontstaat er een sfeer van eerlijkheid en helderheid. Bijbehorende emoties als angst, verdriet, woede en liefde mogen allemaal hun plek hebben en dat geeft innerlijke ruimte.

Moed om te rouwen

Bijzonder waardevol bij CCA vind ik dat juist ook tijdens acties ruimte gemaakt wordt voor emoties. Dat is ook tijdens de actie bij PFZW het geval. Als we net aankomen, is er eerst een gespannen focus. Zo snel mogelijk halen we de materialen tevoorschijn en spuiten de teksten op de ramen. De bewaking wordt vriendelijk maar beslist te woord gestaan. Later tijdens de gebedsdienst is de sfeer veel meer naar binnen gericht. We zingen, we zijn stil, we luisteren naar een tekst van Esther Kiobel, een Nigeriaanse vrouw die in indrukwekkende woorden vertelt hoe de komst van Shell naar haar dorp haar leefomgeving en de gezondheid van haar familie verwoestte. We zien het als een belangrijke opdracht om dit soort verhalen van rouw te delen. Die verhalen creëren bewustzijn van de impact van de klimaatcrisis op onze naasten dichtbij en ver weg. Door ze te laten klinken, geven we stem aan mensen die bij ons in het rijke westen nauwelijks gehoord worden.  

‘We zien de impact van de klimaatcrisis op onze naasten, dichtbij en ver weg’

Door de ingetogen sfeer, de muziek, de poëzie, is er ook voor ons tijdens de gebedsdienst ruimte om te rouwen. We rouwen om alles wat er al verloren is gegaan, om wat mensen wordt aangedaan. Die ruimte om te rouwen schept zelf ook een nieuwe ruimte: ruimte voor liefde. Zoals Gail Bradbrook een van de oprichtsters van Extinction Rebellion, het prachtig verwoordt in een podcast:

Moed om vragen rondom schuld en zonde aan te gaan

Een van de teksten die we tijdens de gebedsdienst bij PFZW lezen, is een schuldbelijdenis, met daarin onder andere de zin:

In alle acties van CCA klinkt het bewustzijn door dat ook wij als actievoerders deel uitmaken en zelfs profiteren van het economische systeem dat zo vernietigend is voor de aarde. Dat benoemen we ook regelmatig met het oer-christelijke woord ‘zonde’. ‘Zonde’ is een woord met veel bagage, maar ook een woord dat precies de verknooptheid weergeeft tussen individu en systeem. Zonde is geen individuele daad waardoor jij schuldig bent en jij alleen. Nee, niemand kan eraan ontkomen. Iedereen is medeplichtig, en tegelijkertijd heeft eenieder zijn of haar verantwoordelijkheid te nemen. Daarbij zijn we ons er steeds van bewust dat wij als bewoners van het rijke westen fors meer klimaatschuld dragen dan onze naasten in het mondiale zuiden.

‘Iedereen is medeplichtig, tegelijkertijd moet eenieder verantwoordelijkheid nemen’

Ik merk bij mezelf en ook bij anderen dat we juist sinds we aangesloten zijn bij CCA scherpere keuzes zijn gaan maken in ons eigen leven. Tegelijk willen we ons niet laten verlammen door de nadruk op individuele verantwoordelijkheid. Het is nodig dat er een profetische stem klinkt tegen het systeem van eindeloze economische groei waar we in vastzitten. En het is nodig dat degenen die in dat systeem op machtige posities zitten, hun verantwoordelijkheid niet langer ontlopen. Als je pas in actie mag komen wanneer je jezelf volledig uit dat systeem hebt weten los te weken (als dat al zou kunnen), dan is het zeker te laat voor een leefbare aarde.

De moed van geweldloos verzet

CCA Nederland is in 2019 opgericht door enkele leden van de Catholic Worker-beweging. Dat is een wereldwijde beweging van christenen die leven naar het gedachtegoed van Dorothy Day (1897-1980), een rooms-katholieke sociaal activiste uit de VS. In die traditie speelt geweldloze directe actie een belangrijke rol, ook als dat soms tegen de wet in gaat. Diezelfde insteek hebben we ook binnen CCA.

De activist kiest er steeds weer voor om het ongemak te omarmen

Behalve de naam van Dorothy Day zijn bijvoorbeeld ook de veel bekendere namen van Martin Luther King en Rosa Parks verbonden met geweldloze burgerlijke ongehoorzaamheid op christelijke grondslag. Nog verder terug in de christelijke traditie zijn er bijbelse papieren. Daarbij kun je denken aan de daden van de Egyptische Sifra en Pua (Exodus 1:15-22), of Jezus die ‘werkt’ op de sabbat (onder andere Johannes 5). Martin Newell noemt met een knipoog de opstanding een daad van burgerlijke ongehoorzaamheid van God zelf: ‘After all, if the state executioned you, you were supposed to stay dead.’

De actie bij PFZW is voor een deel burgerlijk ongehoorzaam, omdat we verf op de ramen van het kantoor spuiten (en aanbieden dit na een week zelf te komen schoonmaken, een aanbod dat vriendelijk maar beleefd wordt afgewezen). Bij andere acties worden met enige regelmaat CCA’ers gearresteerd – iets waar ikzelf vooralsnog met bewondering naar kijk maar (nog) niet aan mee durf te doen. Voorafgaand aan elke actie wordt er zorgvuldig besproken wat je wel en wat je niet wilt doen en ieders grenzen worden gerespecteerd.

De acties van CCA en Extinction Rebellion roepen vaak vragen op, soms weerstand en bijna altijd ongemak. Voor dit artikel ontbreekt de ruimte om daar uitgebreid op in te gaan. Belangrijk vind ik vooral dit: dat ik nog geen activist ben tegengekomen die dit ongemak niet van binnenuit herkent, constant worstelt met de vraag wat gepast is, en er uiteindelijk steeds weer voor kiest om het ongemak te omarmen, ieder op zijn of haar eigen manier. Veel van ons zijn opgevoed in een cultuur waarin ‘naastenliefde’ vooral betekent zachtaardig en meegaand te zijn. Inmiddels ontdek ik ook een andere kant van de christelijke traditie: de kant van het hartstochtelijke ‘nee’ van de profeten tegen onrecht, en van Jezus zelf (bijvoorbeeld bij de tempelreiniging, zie onder andere Matteüs 21).

‘Ik word zo woedend, dat ik op slag niet meer zenuwachtig ben, maar vastberaden’

Voorafgaand aan de actie bij PFZW twijfel ik of ik wel mee zal gaan: het is mijn eerste ‘echte’ actie en ik vind het spannend. Dat verandert wanneer ik de avond van tevoren verhalen opzoek over de wandaden van fossiele bedrijven, om die te kunnen gebruiken in de gebedsdienst. Het ene bedrijf is nog altijd totaal verweven met Rusland, het andere betaalt smeergeld om Canadese klimaatactivisten op te laten sluiten, een derde plant een pijpleiding die door half Afrika moet lopen waardoor duizenden mensen ontheemd zullen raken. En dan heb ik nog niet eens gekeken naar de enorme hoeveelheden uitstoot van broeikasgassen waar ze nog altijd weigeren hun verantwoordelijkheid voor te nemen. Ik word zo woedend van deze verhalen, dat ik op slag niet meer zenuwachtig ben en vastberaden om te gaan.

De moed om dwaas te zijn

De zegenbede aan het slot van de gebedsdienst bij PFZW is een tekst van Ruth Fox, waarin onder andere deze woorden staan: ‘Moge God ons zegenen met zoveel dwaasheid dat we geloven een verschil te kunnen maken in de wereld.’

‘Gods Geest krijgt in mensen handen en voeten’

CCA is een kleine gideonsbende (we kennen geen lidmaatschap, dus het aantal betrokkenen is lastig te tellen, maar op onze maillijst staan nu zo’n tweehonderd mensen). Ook al maken we deel uit van een sterk groeiende wereldwijde klimaatbeweging, wat we doen voelt vaak als een gevecht tegen de klippen op. Hoe houden we het vol?

Soms hebben we het daarover, wat we verwachten van God en van mensen, wat het geloof is dat ons staande houdt. We komen uit allerlei verschillende hoeken van de kerk, en onze geloofsbeleving is heel verschillend. De een heeft een concrete verwachting van God die de schepping hernieuwt. Iemand anders deelde met mij het beeld van God die een stervende aarde in haar armen wiegt zoals Maria verdrietig en liefdevol haar gestorven Zoon koestert in haar schoot. Maar allemaal houden we ons op de een of andere manier vast aan het geloof dat Gods Geest in mensen handen en voeten krijgt. Daden die onbeduidend klein zijn in de ogen van mensen, zijn dat in de ogen van het evangelie misschien niet. Zoals Paulus schrijft:

Ongemak opzoeken

Van de al genoemde tekst van Ruth Fox is een lied gemaakt dat we bij bijna elke CCA-actie zingen, beginnend met de regel ‘Maak ons hart onrustig, God’. Ik heb bij CCA geleerd dat daar daadwerkelijk alles begint: met een onrustig hart over onrecht in onze wereld. Een soort heilige onrust, als tegenwicht tegen het misleidende gevoel dat als je in je eigen omgeving om je heen kijkt, het allemaal nog wel mee lijkt te vallen met die klimaatcrisis. Alleen door die onrust actief op te zoeken, weet ik een weg te vinden met die andere onrust: het ongemak dat meekomt met demonstreren, het ongemak dat ik voel als ik me scherp uitspreek, dat ik voel als ik mijn woede een stem geef en als ik me afvraag of het überhaupt enig verschil maakt wat ik doe. Misschien is dat wel de grote uitdaging van deze tijd: om het ongemak niet uit de weg te gaan, maar juist op te zoeken.

‘Een valkuil: als je om je heen kijkt, lijkt het nog wel mee te vallen met die klimaatcrisis’

De actie bij PFZW in januari 2022 is bepaald niet de laatste geweest. Helaas belegt het pensioenfonds nog steeds in fossiele bedrijven. Tegelijkertijd heeft PFZW haar beleid dankzij de alle druk van activisten wel aangepast en staat er een nieuwe ‘verkoopronde’ gepland van de meest vervuilende bedrijven. Dat versterkt mijn overtuiging dat klimaatactivisme moedig, nodig en zinvol is.