Opkomen voor het individu

In een internationale katholieke vrouwenbeweging was het een terugkerende discussie: is individualisme nu goed of verkeerd? Protestantse kringen zullen die vraag in meer of mindere mate herkennen.

De kerk is immers een gemeenschap waarbinnen je iets met elkaar hebt, met elkaar deelt, waar je samen bent. Dat lijkt haaks te staan op individualisme.

In 1960 schreef Valerie Saiving een artikel in The Journal of Religion: ‘The Human Situation: A Feminine View.’ Ze signaleerde een verschil tussen vrouwelijke en mannelijke ervaringen. Het gedachtegoed van de theologen Anders Nygren en Reinhold Niebuhr over zonde vatte ze samen als: de niet-gerechtvaardigde bekommernis van het ego voor eigen macht en prestige. Daartegenover staat zelfopoffering als de ultieme liefde.

Maar deze omschrijving van liefde gaat uit van de mannelijke ervaring, schreef ze. Verleidingen voor vrouwen hebben minder te maken met trots en macht maar meer met een ontkenning van zichzelf. Voor vrouwen is het gevaar juist dat ze zichzelf verliezen. Zichzelf wegcijferen, een ander volgen, lijkt in veel gevallen goed te zijn – maar altijd en overal?

Ik ben

Individualisme is niet hetzelfde als egoïsme. Het tegenovergestelde van individualisme is collectivisme. Volgens Wikipedia is individualisme het filosofische standpunt dat de gedachtegang en de rechten van het individu boven die van de gemeenschap worden geplaatst. Centraal staat het recht op zelfbeschikking – dat is dus ook het recht op zelfbeschikking van de ander. Maar moet je dan niet eerst weten wie je bent?

Zichzelf wegcijferen – altijd en overal?

Komt iets als ‘identiteit’ wel voor in de Bijbel? vroeg iemand onlangs. Jazeker! Denk alleen maar aan de godsnaam: Ik ben die ik ben. Ook Jezus neemt, met name in het Johannesevangelie, vaak die twee woorden in zijn mond: ik ben.

Theologe Maria de Groot wijdde daar een ‘vrouwenstudie’ aan: Messiaanse ikonen (Kampen 1988). Ook de vrouw in het Hooglied zegt dat: ik ben een roos (Hoogl. 2:1). Zowel bij Jezus als bij haar is duidelijk dat ‘ik ben’ zeggen kwetsbaar is.

Degenen die zich in de Bijbel geroepen weten, stellen zichzelf niet in dienst van de gemeenschap maar in dienst van God. Dat maakt hen kwetsbaar maar het bemoedigt ook. De gemeenschap is echter niet buiten beeld. Maria de Groot verbindt beide als ze in een interview in Trouw (13 juli 2024) spreekt over de basis om zelfbewuste keuzes te maken. Het gaat erom ‘of je trouw bent aan jezelf, aan wat je als opdracht hebt. Volgens mij is die opdracht een gemeenschappelijk doel. Het heeft niet zoveel zin om je alleen voor jezelf af te vragen: wat is nou het doel van mijn leven? Het gaat om de gemeenschap, de mensheid, de vervulling, de voltooiing van het aardse leven. Of de Tikoen Olam, in het Hebreeuws: het herstel van de wereld.’

Verleiding

Je zou kunnen zeggen dat in bijbels opzicht mensen de individuele keuze kunnen maken om zich tegen de gemeenschap te keren, juist vanwege degenen wier rechten worden geschonden.

Maar dat is iets anders dan afstand nemen van de eigen persoonlijkheid of van de eigen wil. Het is wel afstand nemen van verleidingen als geld, macht en aanzien. Helaas is vrouwen te vaak geleerd dat ze aanzien krijgen als ze volgzaam zijn.

Een bekende uitspraak luidt: brave meisjes komen in de hemel, brutale meisjes komen overal. Over de hemel weet ik niet zoveel. Maar dat juist brutale meisjes in de Bijbel gekomen zijn, staat vast!