Een preek die resoneert

Een uur en twintig minuten praat de Duitse socioloog Hartmut Rosa zonder merkbare adempauzes over resonantie in het algemeen en in de kerk. Daarna beantwoordt hij in hetzelfde tempo nog eens een half uur lang vragen uit het publiek. Margot Berends geeft een samenvatting in de vorm van een betoog.

Rosa gaf een lezing bij de aftrap van de internationale conferentie ‘Preaching that resonates’ van de Societas Homiletica, begin juni in Groningen. De lezing was tevens het slotakkoord van de conferentie ‘Resonantie: preken in tijden van versnelling en vervreemding’, voor Nederlandse predikanten, kerkelijk werkers en studenten.

Alles onder controle

Alles is tegenwoordig beschikbaar, haalbaar en toegankelijk; door de technologie, doordat we geld hebben, doordat we in stedelijk gebied leven. We hebben alles onder controle. Vroeger werd je bloeddruk alleen door een arts gemeten, misschien één keer per jaar. Nu doen we het zelf, iedere ochtend en avond. Alles wordt gemeten en in cijfers weergegeven.

Het aantal stappen dat je zet; ook al heb je een vreselijke dag gehad, dan heb je aan het eind toch maar mooi je 10.000 stappen binnen. Het aantal likes dat je bericht krijgt, aantallen volgers, aantallen connecties. Zelfs de kwaliteit van je nachtrust zie je terug in getalletjes. Het antwoord op de vraag of je lekker hebt geslapen, komt niet van jezelf maar zie je op je smartwatch.

Er wordt geteld hoeveel mensen er naar de kerkdienst komen, hoeveel dopen je hebt gedaan. Dat vergelijk je met andere gemeentes, en dan kun je eraan werken om dat te verbeteren. Alles is zichtbaar en kun je vergelijken met anderen, of met hoe je het de vorige dag deed.

Je smartwatch laat zien of je lekker hebt geslapen

Met je smartphone ben je overal één klik van verwijderd. Met één klik kun je het licht dimmen of helderder maken. Met één klik kun je de ruimte waar je bent warmer of koeler maken. Alles is onder controle; maar er is geen resonantie. Er is een hoge mate van vervreemding.

Als je bijvoorbeeld de sleutel van je auto kwijt bent, kan de deur onmogelijk open – want die reageert alleen op frequenties. Vroeger kon je met je schouder of je vuist of desnoods door de ruit in te slaan die deur wel openkrijgen. Nu kun je niets zonder die contactloze sleutel. De manier waarop je in de huidige tijd zo’n deur moet openen, vraagt niet om fysiek of ander contact. Wij mensen zijn omnipotens maar tegelijk kunnen we niks.

Ongelooflijk saai

Alles lijkt onder controle. Maar over geluk, een zonsondergang, heeft de mens geen controle. Waarom nemen we huisdieren? Kennelijk hebben we toch behoefte aan iets dat onvoorspelbaar is, iets dat een eigen gang gaat.

Iedereen die een kat heeft, weet dat je daar geen controle over kunt hebben. Ook planten doen nooit precies wat je wilt. Dus waarom zet je dan geen plastic planten in je huiskamer? Omdat het meteen ook ongelooflijk saai wordt als je iets volledig onder controle hebt.

We willen invloed hebben, maar we hebben ook iets nodig dat invloed op óns heeft en dat niet onder controle te houden is. Als je iets onder controle hebt, spreekt het niet met je, gaat het geen relatie met je aan, zegt het je niks. Je hebt er geen verbinding mee. Het verheft je niet. Er is geen resonantie.

Doordat we iets toelaten waar we geen controle over hebben, kan er iets veranderen, iets hervormen. Er is resonantie. Je komt in relatie met jezelf, met je lichaam, de kosmos, de natuur, met een bestaan buiten jezelf, of met het hart van je zijn.

‘Luister omhoog’

Dat begint ook als je bidt. Bidden biedt een existentiële toegang, het verbindt mijn innerlijke realiteit met de realiteit buiten mij. Dat is waar God voor staat – voor mij als socioloog. Het is de belofte dat er iemand is die mijn naam noemt, iemand die mij mijn levensadem heeft gegeven.

Het moment dat mensen levend worden

Dat voel je niet alleen in religie maar ook als je in de natuur bent, of bij de oceaan staat, bij muziek. Je bent in relatie met een ademende levende werkelijkheid. Mijn innerlijk is verbonden met een vibrerend universum, iets buiten mij. Er resoneert iets.

Wanneer je een grote kathedraal binnengaat, doet de ruimte iets anders met je dan wanneer je een winkelcentrum of een station binnengaat. Ook mensen die geen idee van religie of christendom hebben, voelen dat. Is het de stilte, de hoogte…? Religie verandert hoe we in de wereld staan. Ook door de tijd kan iets veranderen. Voor veel mensen is de zondag wezenlijk anders dan de maandag. Bedrijven en winkels zijn dicht waardoor we in een andere stemming komen. We gaan even niet steeds sneller en sneller, maar: stop even! In het Duits is dat: hör auf. Luister omhoog.

Daarvoor hebben we kerken nodig, een ruimte en een tijdstip waarin we ‘omhoog horen’. Dat we dat samen met ánderen doen, voegt nog meer resonantie toe. We zijn samen verbonden met een alternatieve werkelijkheid; er is een horizontale en een verticale resonantie. De kerk heeft veel te bieden: de ruimte, de tijd, de praxis én een arsenaal aan ideeën, een ideologie.

Resonantie is wisselwerking

Als predikant (of als leraar enz.) zie je je gehoor soms moe voor je zitten, zonder te luisteren. En dan, opeens, is er aandacht. Hoe komt dat? Wat is er veranderd? Je ziet dat er iets gebeurt in de ogen, in de lucht, er ís iets.

Mensen reageren. Iets spreekt tot ze. In Duitsland kennen we de uitdrukking ‘luisterende ogen’. Dat is resonantie. Resonantie is niet te verwarren met harmonie en samensmelting. Er is resonantie als er een wisselwerking is. ‘Iets roept me, iets is belangrijk voor me. Ik reageer, ik doe iets, ik werk ergens aan, ik antwoord.’ Dit is het moment dat mensen levend worden.

Er verschijnt iets nieuws, iets dat het verschil maakt, een transformatie. Je weet van tevoren niet wanneer dat gaat gebeuren. Misschien gebeurt het, misschien niet. Het is niet af te dwingen, niet te voorspellen.

Als je naar een kerkdienst gaat, kán er iets resoneren. Omdat je dat een keer ervaren hebt, ga je terug. Het is net als wanneer je naar een concert gaat. Daar kun je geraakt worden maar je weet van tevoren niet of dat ook echt gaat gebeuren. Het hoeft niet iedere keer zo te zijn.

Of vergelijk het met een museum. Als je een museum binnenstapt, verwacht je dat je iets moois gaat zien. Maar het is niet te plannen of er ook echt iets gebeurt. Je gaat terug naar die plekken – de kerk, een concert, een museum – omdat je eerder daar eens geraakt bent. Je hoopt dat het weer gebeurt maar je weet ook dat het niet af te dwingen is. Soms zijn het juist de onverwachte dingen die iets laten resoneren, iets laten gebeuren.

Als er iets mis gaat bijvoorbeeld, of er loopt opeens een kind door de kerk. Eerst wordt er misschien geïrriteerd gereageerd maar dan is er gelach, er breekt iets open. Daarna is de sfeer wezenlijk anders dan daarvoor.

Preek uit het hoofd

Wie herkent dat niet? Daarom pleit ik ervoor om de preek niet uit te schrijven en voor te lezen. Preek liever uit het hoofd, preek vrij, kijk de mensen aan, kijk hoe ze reageren. Dan kun je daarop ingaan en dán kan er iets gebeuren.

Je wilt juist dat een kerkdienst anders is dan anders

Overigens ben ik voorzichtig als mensen aan me vragen of er niet meer interactie zou moeten zijn tussen de prediker en de toehoorders. Ze veronderstellen dat er dan ook meer resonantie is. Ik denk dat je juist wil dat een kerkdienst anders is dan anders, dat een kerkdienst je verheft boven het alledaagse.

Wanneer er meer interactie wordt gepland, en dus actie van de toehoorder, dan móét je als kerkganger weer wat. Je moet weer wat dóén. Wel is het waardevol als er een vorm van contact is, de prediker moet niet over de hoofden van de bezoekers staan te oreren. Een woordeloze interactie is zeker van belang.

Valkuil

Tot slot een waarschuwing. Religie ís niet altijd resonantie. Soms leidt religie tot oorlogen, tot elkaar vermoorden, tot afschuwelijke praktijken zoals priesters die kinderen misbruiken. Juist religieuze instituties kunnen alle resonantie om zeep helpen.

Ik heb het steeds over openheid, luisteren, door iets geraakt worden. Wanneer je preekt, ben je níét aan het luisteren als je zinnen laat beginnen met: ‘God zegt …’ ‘God zegt dat we dit of dat moeten doen.’ Je weet helemaal niet wat God zegt. Als je beweert dat wel te weten, ben je niet aan het luisteren, laat je je niet aanraken. Dan wil je juist alles onder controle houden.

Als ik met fundamentalistische gelovigen praat, merk ik dat ze niet geïnteresseerd zijn in wat ik denk of voel; want zij weten al wat God zegt en wat ik moet doen. Dat is de valkuil van religie: dat mensen andere mensen gaan vertellen wat ze moeten doen. Dat doodt de resonantie.