Pastoraat en bijbel

Pastorale zorg in de christelijk gemeente vertrekt vanuit een gedeeld verhaal, zo schreef ik in de vorige blog. De verschijning van de NBV21 – woensdag 13 oktober werd het eerste exemplaar overhandigd aan koning Willem-Alexander –, is een goede gelegenheid om daar iets verder op in te gaan. Concreet gaat het namelijk ook om de oude vraag naar de relatie tussen bijbel en pastoraat. In deze vraag zitten in elk geval drie lagen: een praktische, een pastoraal-theologische en een ecclesiologische.

Praktisch niveau

Op het niveau van de pastorale praktijk gaat het dan vooral om de inbreng van bijbelse teksten of bijbelse beelden in een pastoraal gesprek. Het is de laag van het handelen van de pastor: wanneer verwijs je naar een bijbelgedeelte, op welk moment in het gesprek doe je dat en welk beeld of verhaal breng je in? Er zijn goede voorbeelden.

“Ik lees nooit uit de bijbel en vind dat ook niet nodig in het pastoraat.”

Met studenten lees ik graag de verhalen die Margriet van de Kooi heeft verzameld. Hierin laat zij als pastor zien hoe de bijbel voortdurend een bron is die het gesprek in verrassende banen kan leiden en die op ongedachte manieren de herkenning tussen ons geleefde leven en de beelden en verhalen uit de Bijbel, op kan roepen.

Tegenwerpingen

Toch liggen hier nogal wat voetangels en klemmen. Iedereen kent het stereotiepe voorbeeld van een pastor, een predikant of ouderling, die aan het eind van het gesprek de bijbel opent om ‘een stukje te lezen’ met de pastorant. Daarvan wordt al snel gezegd dat het zo niet moet. Voor je het weet doe je noch aan de pastorant, noch aan de loop van het gesprek, noch aan de Schrift recht. Bovendien is hier het spanningsveld tussen de autoriteit van de pastor en de subjectiveit van de pastorant in het geding. De bijbel kan zomaar een machtswoord worden waar de pastor over lijkt te beschikken. En waarom zou je dat eigenlijk doen: de bijbel een plek geven in het pastorale contact? Zoals een aantal jaar geleden een predikant zich in collegiaal overleg hardop afvroeg: “Ik lees nooit uit de bijbel en vind dat ook niet nodig in het pastoraat.”

Kansen

Tegelijkertijd maken geestelijk verzorgers uit allerlei richtingen gebruik van inspirerende teksten om tijdens pastorale contacten het gesprek op een ander niveau te brengen. De verhalen van Toon Tellegen zijn een dankbare bron voor pastoraal werkers in contexten van geestelijke verzorging. Daar komt bij dat liturgische boeken (Dienstboek, Liedboek) en nieuwe bijbeluitgaven bepaald niet exclusief voor de eredienst bedoeld zijn: het gaat ook om bidden, zingen en bijbelgebruik thuis.

Pastorale situaties in de bijbel kunnen pastorale theologie verrijken

Een derde voorbeeld is de toenemende aandacht voor ritualiteit in het pastoraat. Rituelen als symbolische handelingen gaan soms gepaard met (vaste) teksten, maar christelijke rituelen hangen op een dieper liggend niveau vaak samen met bijbelse oorsprongen, verhalen en wijsheid.

Pastoraal-theologisch niveau

Op het niveau van de pastorale theologie gaat het bij de relatie tussen bijbel en pastoraat om overtuigingen die sturend zijn voor de praktijk: waar ligt het eigene van pastoraat, hoe zie ik de relatie tussen het pastorale gesprek en het Woord Gods, en hoe laat ik mij in mijn pastorale praktijk inspireren door de voorbeelden uit de Schrift? Kortom: wat voor soort pastor ben ik en hoe kan ik mijn pastorale praktijk begrijpen vanuit bijbelse verhalen en met behulp van bijbelse beelden?

Pastoraat in de bijbel?

Uit de bijbel valt geen pastorale benadering te destilleren. Maar wanneer het beeld van de herder vanuit de bijbelse geschriften naar voren komt, dan biedt dat een theologisch potentiaal om het werk van de pastor te verstaan. Zo kunnen pastores zich laten inspireren door de manier waarop Paulus in zijn brieven zorg besteedt aan het geloofsleven van zijn lezers en laten de diverse manieren waarop Jezus pastorale zorg verleent zien hoe God in alle situaties van het leven aanwezig wil zijn. Op een soortgelijke manier laat Jürgen Ziemer zien dat pastorale situaties in de bijbel de pastorale theologie kunnen verrijken.

Ecclesiologisch niveau

Tot slot nog de derde laag in de vraag naar bijbel en pastoraat. Ik noem dit maar de laag van de geloofsgemeenschap. De Noorse theoloog Jan-Olav Henriksen beschrijft het christelijk geloof als religie van oriëntatie en transformatie vanuit het verhaal van Jezus. Hendriksen wil daarmee zeggen dat christelijke praktijken zich altijd verhouden tot ‘the story of Jesus’. Deze benadering sluit aan bij een oude lijn in de pastorale theologie. Ook in het pastoraat gaat het om het Woord Gods, zo betoogde Eberhard Thurneysen ooit.

Het ter sprake brengen van de bijbel is ook een vorm van wijsheid

Dat betekent niet dat te pas en vooral te onpas de pastor met de bijbel aankomt. Maar wel dat in het christelijk pastoraat het Woord van God het concentratiepunt is: Gods belofte, vergeving, toezegging van de genade, vasthouden aan hoop. Als de pastor op enig moment in een gesprek verwijst naar woorden uit de bijbel, dan wordt daarmee de band van het geloof gezocht, wordt een gemeenschappelijke bron aangeboord en wordt er gestalte gegeven aan de gemeente van Christus. Pastoraat als vindplaats van kerk-zijn. Op de een of andere manier kan dat niet zonder de Schrift als oorkonde van het Woord Gods dat in Christus onder ons gekomen is. 

Leven bij het Woord

Als de bijbel het boek is waar de gemeente van Christus uit leeft om de omgang met God gestalte te geven, dan is het persoonlijke contact een goede gelegenheid om dat in de praktijk te brengen. Het ter sprake brengen van de bijbel is ook een vorm van wijsheid: er klinkt een stem van buiten en het draait niet slechts om de gespreksvaardigheden van de pastor of diens persoonlijke wijsheid. Wanneer een pastor de Schrift niet inbrengt in de conversatie, van wie mag je het dan (nog) wel verwachten?