Premium

Preekschets Hagar – Genesis 16,21

Voor de 4e zondag in september – gedenkjaar ’23-’24 Keti Koti

Inleiding

In het verhaal van Hagar komen zo’n beetje alle grote sociale issues van deze tijd samen. Van de geschiedenis van de tot slaaf gemaakte Afrikanen, de relatie tussen Israël en de Arabische wereld, seks zonder instemming en alternatieve familievormen door bijvoorbeeld draagmoederschap. Dat betekent ook dat deze tekst ons bij uitstek vraagt naar onze eigen positie van waaruit we deze tekst lezen en bepreken. Ook met welke ervaringen de hoorders naar deze tekst komen: ervaringen van racisme, machtsmisbruik, familiesamenstelling en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Bewustwording van deze achtergronden is heel belangrijk en het is aan de situatie van de gemeente en predikant hoeveel er in de viering ingevuld wordt. Het Hagar-verhaal is in ieder geval een zeer existentieel verhaal, wat de hoorders niet onberoerd kan laten.

Opbouw van het verhaal

Het Hagar-verhaal ontvouwt zich in twee episodes, die aan elkaar verbonden zijn door de herhaling en/of omkering van verhaalelementen. In Genesis 16 verwekt Abram bij Hagar een kind, nadat Sarai Hagar aan Abraham heeft gegeven. Hagar verliest al haar respect voor Sarai. Sarai maakt Hagar het leven zo zuur dat ze de woestijn in vlucht. De engel van de Heer treft Hagar aan bij een waterbron. Hagar krijgt de belofte dat haar zoon zoveel nakomelingen zal krijgen dat ze niet te tellen zijn, maar ook dat hij met zijn verwanten in onmin zal leven. Hagar noemt de HEER ‘de God van het zien’. Op bevel van de engel vertrekt Hagar weer naar Abram en Sarai.

In Genesis 21 verwekt Abraham bij Sara een kind. Nu is het Ismaël, Hagars zoon, die geen respect heeft voor Abraham en Sara. Sara overtuigt Abraham om Hagar de woestijn in te sturen en het is de HEER die Abraham hiervoor de goedkeuring geeft. In deze woestijnepisode is er geen water en zijn er alleen tranen. Ook is er geen engel van de HEER die nabijkomt, maar de HEER spreekt vanuit de hemel. De belofte is weer hetzelfde: er zal een groot volk uit Ismaël voortkomen. Als Hagar haar ogen opent, ziet ze een waterput. Maar nu komt het niet tot een terugkeer. God beschermt Ismaël, hij blijft wonen in de woestijn van Paran en trouwt met een Egyptische vrouw, die zijn moeder heeft uitgekozen. Ook is Hagar in deze tweede episode geen sprekend personage meer: we lezen, dat ze huilt, maar er is geen dialoog met God.

Slavernij

Hagar biedt veel identificatie voor tot slaaf gemaakte mensen en hun afstammelingen, zeker ook omdat Hagar uit Egypte komt. Maar ook een conflicterende boodschap: in Genesis 16:8 wordt Hagar door de engel van de HEER met haar naam aangesproken, maar wordt ze ook direct geïdentificeerd als slavin. Ook Hagar identificeert zichzelf als slavin, door Sarai als haar meesteres te erkennen. En de engel van de HEER neemt die identificatie over en gebiedt Hagar naar haar meesteres terug te gaan. Opvallend is dat Sarai niet bij naam genoemd wordt: haar hele identiteit wordt gevormd, en daarmee ook misvormd, doordat ze primair meesteres over een slavin is. De dynamiek van meesteres-slavin lijkt op het eerste gezicht niet wezenlijk doorbroken: Hagar moet teruggaan en weer gehoorzamen. Geen abolitionisme in de tekst, wél een spirituele doorbraak.

Seksualiteit

Onze hedendaagse discussies over seksualiteit worden gekenmerkt door één centraal begrip: instemming, oftewel consent. Het is juist deze wederzijdse instemming, die in het verhaal ontbreekt: Hagar is de speelbal van Sarai en Abram. Haar instemming wordt niet gevraagd. Juist voor jongeren in de gemeente kan dit verhaal over Hagar als speelbal helpen om de positieve waarde van wederzijdse instemming expliciet te benoemen.

Karakter(mis)vorming

Deze tekst spreekt ons niet alleen aan op de grote structurele misvormingen in de tijd toen en ook nu van slavernij en seksueel grensoverschrijdend gedrag. De tekst spreekt ons ook aan op het niveau van ons eigen karakter. We komen hier ook in aanraking met de kleine kantjes van de hoofdrolspelers. De preek kan zo goed aansluiten bij de vraag: wie willen wij zijn en wat verhindert ons om ons karakter op de juiste manier te laten groeien?

We vinden diverse negatieve uitingen in dit verhaal: Sara maakt Hagar het leven onmogelijk, Hagar verliest haar respect voor Sara, Ismaël lacht spottend. Vermijd daarom de valkuil om de rol van onderdrukker en onderdrukte te zwart-wit neer te zetten, maar blijf oog houden voor de gecompliceerde nuances. Ook al wordt Hagar uitgebuit als slavin, ook al wordt haar baarmoeder als het belangrijkste aan haar gezien, ze heeft nog altijd de keuze hoe zij reageert. Vanuit dat gegeven ligt de toepassing voor de hand: onszelf en anderen niet reduceren tot louter slachtoffers, maar de mogelijkheid tot karaktervorming benadrukken: wie willen we zijn, ondanks situaties van onderdrukking en uitbuiting?

Openbaring

Hagar is voor ons een bron van Godskennis: God openbaart zich als de God die ziet en de God die hoort. Er zit een ontroerende wederzijdsheid in het zien: “heb ik hier niet hem gezien die naar mij heeft omgezien?”, zegt Hagar. Deze mystieke lijn mag veel nadruk krijgen in de kerkdienst: het gaat hier ten diepste om de visio Dei, het schouwen van God. Deze ontmoeting met de Eeuwige zelf maakt Hagar tot getuige en wellicht zelfs tot heilige: in haar wordt het licht van de Eeuwige gereflecteerd. Door Hagar hebben we een nieuw aspect van God ontdekt: de God die een verstoten slavin van Afrikaanse origine opzoekt en daadwerkelijk ziet in haar hele wezen.

Zien én horen: God is een zintuigelijke God die onze zintuigen inschakelt. In de tweede Godsopenbaring in de woestijn (Genesis 21) is het God, die Ismaëls roepen hoort en de ogen van Hagar opent. Hagar wordt door God aangespoord om overeind te komen: “sta op, help de jongen overeind en ondersteun hem.” Hier zien we de lijn van zien, horen naar daadwerkelijk in actie schieten.

Liturgie

Tweede Schriftlezing

De relatie van het Hagar-verhaal met het Nieuwe Testament is ingewikkeld, want Paulus gaat in Galaten (4:21-31) in tegen de gangbare Joodse uitleg. Hij maakt vooral een theologisch punt op een typologische manier, waardoor de existentiële laag van de karakters uit zicht verdwijnt. Ik zou dus aanraden in deze preek om niet te veel hooi op de vork te nemen en Hagar in het Nieuwe Testament te laten liggen.

Afhankelijk van de nadruk die in de preek gelegd wordt, kan er bijvoorbeeld gekozen worden voor een tweede lezing uit Filemon. Om zo te vergelijken met de betekenis van slavernij in het Nieuwe Testament. Maar als de focus in de kerkdienst echt ligt op het Hagar-verhaal zelf, zou ook een tweede OT-lezing passend kunnen zijn, bijvoorbeeld uit de Psalmen (Psalm 130).

Liederen

Uiteraard aan te raden is het speciale Hagar-lied in het Liedboek, lied 804.

“Kom zing het lied van Eva” (738) vermeldt Hagar juist niet. U kunt het lied juist wél laten zingen, met uitleg erbij, over dat zo’n lied fantastisch is om vrouwen in de Bijbel voor het voetlicht te halen en daarom belangrijk is, maar ook daarmee een soort van ‘canon’ maakt en sommige vrouwen insluit en daarmee andere vrouwen ook uitsluit.

“De Heer heeft mij gezien en onverwacht”, Liedboek voor de kerken gezang 487. Het thema van het gezien worden door de Heer komt hier mooi naar voren. Het lied is controversieel, omdat het seksuele connotaties heeft, maar mijns inziens rijmen deze met de ervaring van Hagars godsopenbaring. Maar uiteraard moet het passen in de eigen context.

Kunst

De kunstgeschiedenis is een goede plek om de prominente plek van Hagar te achterhalen, die zij gespeeld heeft in het christendom, en laat zien dat zij verre van een vergeten of marginale figuur was [1]. Ook Rembrandt was gefascineerd door haar. De ets ‘Abraham verstoot Hagar en Ismaël’ (1637) hangt in het Rijksmuseum[2]. Een ander werk van Rembrandt over Hagar, de tekening[3] met inkt ‘wegzending van Hagar’ (ca 1650) is van een ontroerende schoonheid. Vol intimiteit leunt Hagar tegen Abraham aan en Ismaël wordt met een vaderlijk gebaar door Abraham gezegend. Op de achtergrond zie je Sarah demonstratief met haar armen over elkaar.

In een schilderij dat vroeger toegeschreven werd aan Rembrandt maar waarschijnlijk uit zijn atelier afkomstig, zien we Hagar in het volle licht, terwijl de rest van het schilderij donker is[4]. Ismaël trekt de ezel waarop Hagar zit zijn kant op, maar de ezel lijkt meer geneigd Abraham te volgen. Dit schilderij is goed te gebruiken om licht op Hagar te laten schijnen.

Van een heel andere orde, maar bruikbaar als in de kerkdienst ook relatie Israël / Arabische wereld aan de orde komt, is het werk van Sliman Mansour. In zijn portret staat Hagar, die van haar huis verdreven werd en verlaten, symbool voor het Palestijnse volk[5]. Op deze manier is het Hagar-verhaal goed naar het heden te trekken.

Eleonora Hof is geestelijk verzorger en ethisch referent in een woonzorgcentrum in Vlaanderen en als predikant aan de VPKB verbonden.

Geraadpleegde literatuur

Carol J. Dempsey, OP, Understanding Hagar through the Eyes of Race and Ethnicity, Journal of Feminist Studies in Religion 37.2 (2021), 183–186.
Elizabeth Durant, It’s Complicated: Power and Complicity in the Stories of Hagar and Sarah, Conversations with the Biblical World 35 (2015), 78-93.
Philip Yoo, Hagar the Egyptian: Wife, Handmaid, and Concubine, The Catholic Biblical Quarterly 78 (2016), 215-235.