Recensie Katholiek: Een gesprek onder gelijken over de katholieke kerk

Afgelopen maand kwam het boek Katholiek van Jan-Jaap van Peperstraten uit. In het 316 bladzijden tellende boek geeft Van Peperstraten een rondleiding in de geschiedenis van de rooms-katholieke kerk in de Lage Landen. Priester Gerben Zweers las Katholiek en deelt zijn leeservaring.

Bij de pastoor aan tafel

Hoewel het schrijven van een boek doorgaans niet het beste geneesmiddel is om uit een burn-out te komen, is Katholiek toch het resultaat van zo’n herstelproces. Maar het boek is ook het resultaat van het eigen gemis van Jan-Jaap van Peperstraten aan een toegankelijk boek over de katholieke kerk én een expliciete uitnodiging van de uitgeverij om er een te schrijven. Katholiek is geen catechismus, maar beschrijft historische ontwikkelingen en theologische posities binnen de kerk.

Jan-Jaap van Peperstraten is geen onbekende in medialand. Op X heeft hij 17.000 volgers en zijn in de media gebrachte observaties en stellingen kunnen rekenen op een grote schare volgers. Hij heeft filosofie en kerkgeschiedenis gestudeerd en is ook thuis in de moraaltheologie. Van Peperstraten kiest er uitdrukkelijk voor niet te moraliseren, maar wil de dialoog aangaan als onder gelijken. Hij is ook pastoor. Hij presenteert zich ook als pastoor, en zo leest dit boek ook. Alsof je bij de pastoor aan tafel zit.

Bestel Katholiek

Van sacrament tot concilie

Het boek heet te gaan over het katholiek geloof in de Lage Landen, maar dat is maar ten dele het geval. Pas vanaf bladzijde 193 gaat het daadwerkelijk over de katholieke kerk in de Lage Landen.

Het boek is verdeeld in drie delen van ongelijke lengte. In het eerste, kleinste deel behandelt Van Peperstraten het ontstaan van de kerk en de geschiedenis van de kerk zoals deze te kennen valt uit het Oude en Nieuwe Testament.

In het tweede, grootste deel beschrijft hij een aantal fundamentele geloofswaarheden en de zeven sacramenten van het katholieke geloof. Daarnaast beschrijft hij de liturgie, structuur en gebruiken binnen de kerk. Ook behandelt hij in dit deel de moraal rondom bio-ethiek.

In het derde gedeelte gaat Van Peperstraten in op de geschiedenis van de katholieke kerk in de Lage Landen. Hij volgt daarin de chronologische volgorde van kerstening in de vroege middeleeuwen tot een voorzichtige verwachting hoe de kerk er in de toekomst uit zal zien. De bladzijden 264 tot en met 285 zijn ingeruimd voor het Tweede Vaticaans Concilie, een belangrijke internationale kerkvergadering waarbij gezocht werd naar een nieuw verstaan van de kerk in de hedendaagse wereld.

De katholieke geloofsgemeenschap

Van Peperstraten kiest voor een persoonlijke stijl. Het is inderdaad alsof je bij hem aan tafel zit en hij je bij een mok thee of een goed glas wijn vertelt over de katholieke kerk. Hij put uit zijn eigen ervaring als parochiepriester en deelt anekdotes. Daarmee wint het boek aan leesbaarheid en worden de regels en gebruiken van de katholieke kerk ook ingebed in de alledaagse praktijk van een parochiepriester en ‘gewone’ gelovigen uit de Lage Landen. Dat maakt dat de Amerikaanse YouTube-filmpjes over de kerk, zoals die van Robert Barron die veel jongvolwassenen bekijken, geduid worden door een man die weet hoever ideaal en werkelijkheid soms uit elkaar kunnen liggen.

Het is inderdaad alsof je bij hem aan tafel zit en hij je bij een mok thee of een goed glas wijn vertelt over de katholieke kerk

Van Peperstraten schrijft met een vlotte pen, gedrenkt in een plezierig gevoel voor humor. Het boek is niet bedoeld voor wetenschappers, maar voor mensen met interesse voor de katholieke kerk die willen weten ‘hoe het ook alweer zit’. Ik voel dat hier een katholiek aan het woord is met liefde voor de kerk en voor de mensen die bij haar horen, ook al is van Peperstraten van oorsprong van protestantse huize. Over het verstaan van de bijbel door de katholieke kerk schrijft hij:

‘De kerk is geen groep mensen die zich vergadert rond het woord van God dat hun vooraf gegeven is. De Bijbel is geen Koran die letterlijk gedicteerd wordt van boven. Integendeel, de geloofsgemeenschap is er eerst. Het is de groep van mensen die geraakt is door Jezus en het getuigenis van de mensen die met Hem opgetrokken zijn.’

Hij legt daarmee de nadruk op het belang van de geloofsgemeenschap. Ook spreekt hij tegen dat de bijbel pas met de reformatie heruitgevonden is, want in de middeleeuwen werd al volop in de vertaalde bijbel gelezen door de geletterde bovenlaag van de bevolking. Hij zal de eerste zijn om te erkennen dat de katholieken nog steeds een grote inhaalslag te maken hebben in het leven met de bijbel.

Katholieke dogma’s

Ook geeft Van Peperstraten een mooie uitleg over wat ‘dogma’ betekent en hoe zich dat verhoudt tot de kerk en de ontwikkeling van het denken. Zo zegt hij dat dogma’s zijn vastgesteld, maar dat ze ook onderwerp zijn van reflectie en dat die reflectie zich ook voortdurend ontwikkelt. Zo werd bij het Eerste Vaticaanse Concilie de pauselijke onfeilbaarheid afgekondigd als hij ex cathedra over geloof en zeden spreekt, terwijl in het Tweede Vaticaans Concilie veel meer de nadruk werd gelegd op de onderlinge collegialiteit van bisschoppen en paus. Zonder het dogma te ontkennen, richtte men zich op een andere manier van denken. In het vrij uitgebreide gedeelte over het Tweede Vaticaans Concilie lees je door de woorden heen hoezeer Van Peperstraten zelf heeft genoten van het bestuderen van deze kerkelijke documenten.

Zonder het dogma te ontkennen, richtte men zich op een andere manier van denken

Het persoonlijke als valkuil

Zijn vlotte, persoonlijke schrijfstijl heeft ook schaduwkanten. De inhoud van het boek wordt soms wel erg bepaald door zijn eigen voorkeuren. Dat hij er niet van houdt om mensen de communie op de tong te leggen, lijkt me bijvoorbeeld niet opportuun. Je zult maar parochiaan zijn in Alkmaar en graag de communie op de tong willen ontvangen: je weet dat je tot ergernis van de pastoor handelt, ook al is het geoorloofd.

Hoewel het details lijken, valt ook zijn gebruik van voetnoten op. Van Peterstraten gebruikt zijn voetnoten niet erg systematisch. Waarom het nodig is in voetnoten te vermelden dat de paasvakantie in Nederland in het schooljaar 1994-1995 is afgeschaft, of dat de achtergelaten partners bij een scheiding in de praktijk altijd een vrouw zijn, is mij onduidelijk.

Ook oogt het gebruik van de geciteerde literatuur tamelijk willekeurig. Waarom een boek van pater Bots uit 1981 nog als bron gebruiken terwijl er al veel recentere studies zijn verschenen over de geschiedenis van de jaren zestig? De duiding van de geschiedenis is doorgaans evenwichtiger als die wat verder van de beschreven tijd af ligt. Zijn schrijfstijl, bronnengebruik en de doorweving van zijn eigen meningen met beschrijvingen maken het geheel slordig.

Maatschappelijke relevantie

Er is een belangrijk aspect dat ik in zijn hele beschrijving van het verleden, maar ook in zijn uitzicht naar de toekomst, mis. Dat is de maatschappelijke rol die de katholieke kerk gespeeld heeft en heeft willen spelen en nog steeds speelt. Het handelen van de eerste christenen getuigde van het begrip ‘barmhartigheid’ in gemeenschappen die één van ziel en één van hart wilden leven. Juist hun moraal waarin omgezien werd naar elkaar en dat uitdrukking was van hun geloof in Jezus Christus was van grote aantrekkingskracht.

In de middeleeuwen richtte de kerk gasthuizen en leprozenhuizen op, en boden duizenden zusters de eerste ziekenzorg. Met name in de negentiende eeuw was de katholieke kerk in België en Nederland een grote aanjager van de zorg voor de meest kwetsbaren. Dit gebeurde niet alleen door ziekenzorg, maar ook door scholing en door het oprichten van een onnoemlijk aantal maatschappelijke organisaties. Ondernemende priesters en zusters ware met name op het platteland van onschatbare maatschappelijke waarde. Nieuw opgerichte zuster- en broedercongregaties speelden hierin een grote rol. Dat aspect zie ik mijns inziens onvoldoende ter sprake komen.

Hoewel Van Peperstraten voor een beschrijvende toon kiest aangaande de toekomst, zou het ook interessant zijn te lezen op welke wijze de katholieke kerk, hoe klein ook, nog steeds een maatschappelijke rol heeft te spelen. Niet alleen in het opkomen voor de kwetsbaren, maar ook om vanuit een diep geleefd geloof een gewaardeerde stem te zijn van denkers die het open gesprek in de geseculariseerde samenleving blijven zoeken. Juist Van Peperstraten lijkt me iemand die dat gesprek binnen en buiten de kerk prima zou kunnen voeren.

Juist Van Peperstraten lijkt me iemand die dat gesprek binnen en buiten de kerk prima zou kunnen voeren

Een buitenlandse kerk

Van Peperstratens uitspraak dat het op lange termijn denkbaar is dat de katholieke kerk in Nederland (in Vlaanderen niet?) vooral als een buitenlandse kerk zal worden ervaren, intrigeerde me. Het is een goede scherpe duiding die tegelijk de vraag oproept of de katholieke kerk in de Nederlanden zich alleen maar terugtrekt op de (meestal buitenlandse) mensen die toch al katholiek zijn, of ook nog een boodschap heeft voor lauwe liberale inlanders.

Ik heb Katholiek met plezier gelezen. Ik heb het boek aanbevolen aan een jongeman die de afgelopen paaswake opgenomen is in de katholieke kerk. Het zal hem helpen iets te begrijpen van de malligheden van haar geschiedenis en de diepte van haar geloof lief te hebben. Maar met een kritische eindredactie en een wat meer afgewogen stijl had het boek echter aan diepte kunnen winnen.

Gerben Zweers is al meer dan 25 jaar priester en verbonden aan de Orde van Sint Augustinus (O.S.A.). Hij is als pastor werkzaam voor de parochie Licht van Christus en Heilige Drie-Eenheid, schreef twee boeken en specialiseert zich momenteel in geestelijke vorming. Hij woont in een communiteit middenin de stad Utrecht.

Meer lezen?

Relevante artikelen