Rituelen en de spanning tussen individu en gemeenschap

Op 14 april 1912 zonk de Titanic. Honderd jaar later werd dit herdacht door een bijzonder ritueel. Ritueelspecialist Marian Geurtsen bespreekt aan de hand van onder meer dit voorbeeld hoe rituelen kunnen functioneren.

In dit artikel verken ik een aantal kenmerken van rituelen en ritualiteit. Aan de hand van enkele voorbeelden zien we hoe er spanning blijft tussen persoonlijke en gemeenschap: wie voltrekt het ritueel? Wie bepaalt het ritueel?

Titanic Memorial Cruise

Op 8 april 2012 vertrekt uit de haven van Southampton in Engeland een cruiseschip met als bestemming New York. De mensen aan boord zoeken niet de kortste weg naar New York, noch maken ze de cruise als een gezellige vakantie. Deze cruise per schip heeft als doel de hele tocht van de Titanic over te doen, met onderweg een herdenking op de plek op zee waar de Titanic vergaan was. Het is de Titanic Memorial Cruise.

In rituelen is sprake van apart gezette tijd en ruimte

Op 14 april, precies honderd jaar na de noodlottige schipbreuk, precies op de plaats van de ramp, wordt midden op de Atlantische Oceaan een herdenking gehouden. Deze heeft alle bekende ingrediënten van een herdenkingsritueel: er zijn toespraken door belangrijke personen, er wordt een krans in het water gegooid precies boven de plek waar het wrak zou moeten liggen, en de namen van de passagiers die omgekomen zijn worden opgelezen.

De reis was symbolisch en niet functioneel

Maar er is meer. Men kan de hele memorial cruise zien als een rituele gebeurtenis. Zo is de route van het schip van dag tot dag dezelfde als de route van de Titanic, met als hoogtepunt de herdenking op de dag dat de Titanic verging. Er zijn 1.309 tickets verkocht aan passagiers, niet omdat het schip een oneven aantal hutten heeft, maar omdat precies dit aantal passagiers op de Titanic voer. Meerdere passagiers dragen historische kleding. Aan boord is een salonorkestje. Dat speelt de muziek die een eeuw geleden ook op de lessenaars stond van het orkestje van de Titanic. De restaurants hebben op de menukaart gerechten die honderd jaar geleden aan boord ook op de kaart stonden.

Heilige plaats

In rituelen is sprake van apart gezette tijd en apart gezette ruimte (ook wel heilige tijd en heilige ruimte genoemd). Deze cruise markeert de tijd (‘precies honderd jaar geleden’) die daarmee ritueel wordt. Deze cruise markeert ook de ruimte door zoveel mogelijk na te bootsen hoe de oorspronkelijke reis van de Titanic was gepland. De plaats van het wrak van de Titanic is door de VN uitgeroepen tot beschermd zeegebied en mag niet worden verstoord. Dit onderstreept dat het om een ‘heilige plaats’ gaat. Het wordt het ‘Stonehenge van de oceaan’ genoemd. Ten derde is de reis symbolisch en niet functioneel. Voor mensen die snel in New York willen zijn, is het vliegtuig immers efficiënter. Ze kiezen voor deze cruise juist omdat deze verwijst naar de Titanic. Deze kenmerken, samen met de talrijke verwijzende details, maakt de hele cruise tot een ritueel.

Ze zijn geen acteurs of toeschouwers, maar deelnemers

Men zou kunnen tegenwerpen dat het hier gaat om re-enactment of theater: het naspelen van een historische gebeurtenis uit het verleden. En daar is ook een overlap in kenmerken. Veel passagiers maken iets extra’s van hun reis door historische kleding te dragen en velen verbinden hun eigen reis aan een naam op de passagierslijst van de Titanic. Ze zijn echter geen acteurs en evenmin toeschouwers bij een theaterstuk; ze zijn deelnemers. Er is wel een script, maar anders dan in een theaterstuk zijn hier de rollen en teksten niet uitgeschreven. Dat het hier gaat om ritueel blijkt het meest uit hoe de passagiers zelf spreken over de reis.

De mensen zelf geven er een symbolische betekenis aan

Phillip Littlejohn vertelt dat hij meereist als herinnering aan zijn grootvader die overleefde in lifeboat 13: ‘Het zal een teruggaan zijn in de geschiedenis: de reis die hij maakte nu weer te maken.’ Tracey Brelsford vertelt dat zij en haar zus de reis maken als eerbetoon aan een passagier derde klasse die verdronken is. ‘Hij was op huwelijksreis, hij had geen kinderen en geen nabestaanden die hem kunnen herdenken. Daarom herdenk ik hem.’ Een andere reiziger vertelt: ‘Hier op het schip was hij levend voor mij. En nu [de reis afgelopen is] voel ik dat ik het kan afsluiten. Deze betekenissen kunnen verschillen: niet iedereen hoeft dezelfde lading te geven aan de vaartocht. En vaak is er ook een optelsom van motieven. Net als bij pelgrimages naar Santiago lopen de motieven door elkaar: de mooie reis en het avontuur speelt net zo goed mee als de symbolische betekenis. ‘Ik wil het droomschip beleven,’ zegt een vrouw.

Rituelen: herhaling en herkenbaarheid

Misschien wordt er over een aantal jaren opnieuw een memorial cruise georganiseerd, misschien niet. Ook als het bij een eenmalige memorial cruise blijft, zullen de deelnemers erin handelen als in een ritueel. Herhaling is geen voorwaarde voor rituelen; belangrijker is herkenbaarheid. Een goed ritueel maakt gebruik van symbolische vormen die herkenbaar zijn voor de deelnemers. Zo kunnen de deelnemers in het ritueel stappen en zich eraan overgeven. In de kerk gebeurt dit doordat de gelovigen de symbolische handelingen kennen: ze zijn ingewijd in de rituelen van de liturgie. In rituelen buiten de kerk zorgen andere dingen voor herkenbaarheid.

In de liturgie voltrekken de aanwezigen samen het ritueel

Een voorbeeld is hoe kaarsen gebruikt worden. In de kerk branden mensen kaarsen bij Maria of op een andere devotieplek. Kaarsen verbeelden hier een gebed om kracht, om steun of uit dank. De betekenis kan verbonden zijn met de Paaskaars, met licht van Christus en met verrijzenis. Maar kaarsen worden veel gebruikt in seculiere rituelen. Als bij een verkeersongeval kaarsen worden geplaatst op de plek waar iemand omgekomen is, dan wordt de plek apart gezet, geheiligd door de kaarsen. Een bekend ritueel, kaarsen branden, wordt op een andere plek en in een andere context geplaatst. De betekenis van de kaarsen kan hiermee verschuiven. Maar nog steeds communiceren de kaarsen een betekenisveld van hoop: een lichtje in het donker, een protest tegen de dood, meeleven en solidariteit. Mensen hebben het ritueel overgenomen in een andere context: ze hebben zich het rituele handelen toegeëigend. Daarmee zijn ze ook zelf degenen die betekenis geven aan het ritueel.

Rituelen: toe-eigening en overgave

Wat in het ritueel van de memorial cruise ontbreekt, is een leider: een priester die het ritueel voltrekt. Dit ritueel is democratisch: alle deelnemers voeren zelf het ritueel uit door mee te reizen in de geest van de Titanic. Ze geven er hun eigen vorm en hun eigen betekenis aan. De reis wordt niet nagespeeld, maar opnieuw vorm gegeven door de mensen die het voltrekken. In kerkelijke rituelen wordt dit aspect nogal eens vergeten. We zijn geneigd om naar de liturgie te kijken alsof de priester het ritueel voltrekt en de kerkgangers toeschouwers zijn geworden. Maar ook de liturgie wordt voltrokken door het geheel van de mensen die aanwezig zijn: de gemeenschap, de priester of predikant en andere betrokkenen zoals musici die de gemeenschap ondersteunen. In de liturgie zijn er geen toeschouwers; samen voltrekken de aanwezigen het ritueel. Dit impliceert ook dat alle mensen die deelnemen aan het ritueel er zelf een betekenis aan kunnen verbinden – onafhankelijk van wat de theologische betekenis is.

Het ritueel sluit mensen in en sluit mensen uit

Binnen de gender studies wordt dit zelf handelen en betekenis geven agency genoemd. Hieronder verstaat men wie er handelt en wie er macht heeft over dit handelen. Ook rituelen hebben altijd een component van macht in zich. Het ritueel sluit mensen in en sluit mensen uit. Rituelen brengen orde in de gemeenschap: ze geven mensen een plaats en een rol. Wie heeft de macht om in te sluiten en uit te sluiten? Mag iedereen het ritueel voltrekken? Welke betekenis is ‘goed’ en welke ‘fout’? Vanuit de kerkelijke gezagsdragers klinkt nogal eens het geluid ‘dat de mensen de rituelen niet meer begrijpen’. Maar we ontkomen er niet aan dat mensen zelf hun ritueel voltrekken en er zelf betekenis aan geven.

Processie naar Rocamadour

Het ritueel trekt mensen mee, op een dieper niveau dan je van plan was. Jaren geleden was ik zelf op vakantie in de Dordogne. Rond Maria Hemelvaart waren we in de omgeving van Rocamadour, een bedevaartsplaats van Onze Lieve Vrouw. Bij de camping hing een briefje waarop de processie op de vooravond van 15 augustus werd aangekondigd. Uit nieuwsgierigheid ging ik kijken. Een klein ongeregeld groepje trof ik daar bij L’Hospitalet: wat toeristen uit diverse landen, een paar devote mensen misschien uit de omgeving. Drie mannen in toog en superplie kwamen de hoek om. Priesters of misdienaars? Geen idee. Een ervan deelde kaarsen uit. We oefenden een paar Franstalige Maria-liedjes, waarvan de teksten op de omslag van de kaars stonden. Een bedevaartsleider vroeg wie van de aanwezigen het Weesgegroet kende in zijn eigen taal. Ik stak mijn vinger op. Naast mij was er iemand uit Italië en iemand die Spaans sprak en misschien nog een paar talen.

Ergens onderweg was ik veranderd van toerist in bedevaartganger

Zo togen we van l’Hospitalet op weg naar Rocamadour. We zongen liederen die ik gaandeweg beter leerde meezingen. Iemand bad de litanie van Maria voor. We baden het Weesgegroet (en het bidden in het Frans om mij heen maakte me zo in de war, dat het mij op den duur gemakkelijker viel om de Franse tekst over te nemen dan in het Nederlands te blijven bidden). Langs de weg bij de huizen stonden kaarsen voor het raam en bij de voordeuren stonden mensen te kijken. Tot mijn verrassing zag ik dat het kleine ‘groepje ongeregeld’ uitgroeide tot een stoet. Toen we bij de heiligdommen de heilige trappen op dromden, was de menigte onafzienbaar geworden. Ik liep in de voetsporen van bedevaartgangers die al eeuwenlang naar de Vierge Noire van Rocamadour waren gekomen, om troost, om genezing, om vergeving of wat ze ook maar zochten. Ik liet me net als zovele generaties voor mij imponeren door de kerken en kapellen die tegen de rots aan waren gebouwd. Ik liet me meenemen langs het beeldje van de zwarte Madonna, de kerk in waar de bisschop in rap Frans de mis opdroeg – of ik het kon verstaan was niet belangrijk. Het ritueel had mij meegenomen. Ergens onderweg was ik veranderd van toerist in bedevaartganger.

Rituelen brengen verbinding

Waardoor was deze verandering bewerkstelligd? Ik had zelf de keuze gemaakt om erin te stappen en niet langs de kant te blijven staan. En ik was door de bedevaartsleiders uitgenodigd om mee te doen: de liederen werden geoefend en ik had een inbreng door het Weesgegroet voor te bidden in mijn eigen taal. Rituelen hebben het nodig dat je erin stapt, dat je zelf in het ritueel stapt. Dat je je het ritueel toeëigent. Dit gaat om zowel handelen (zelf doen) als om betekenis geven. Een ritueel waarin je zelf betekenis kunt geven is een ritueel waaraan je je kunt overgeven. En verder deed het ritueel zijn werk: de weg, het zingen en bidden, de trappen, de imposante gebouwen. Het ritueel wordt vierdimensionaal. Naast de drie dimensies van de ruimte is er de vierde dimensie van de tijd: de eeuwenoude gebouwen die eraan herinneren dat hier al heel lang mensen dezelfde weg lopen met soms dezelfde noden, dezelfde vragen. Zo verbindt het ritueel met de mensen die dezelfde weg lopen, met mensen van overal vandaan, met mensen uit heden en verleden.

Rituelen hebben het nodig dat je erin stapt

Rituelen brengen verbinding, rituelen hebben de potentie om een gemeenschap te vormen met mensen van overal en mensen van heden en verleden. Maar waar gemeenschap gevormd wordt, worden ook mensen uitgesloten. Het is balanceren tussen individu en groep, tussen zelf doen en je laten meevoeren. Wat de deelnemers van de Memorial Cruise met elkaar verbindt, is dat zij delen in het ritueel. Wat hen onderscheidt is dat ieder een eigen rol kan vervullen in het ritueel en dat ieder een eigen betekenis kan geven aan het ritueel. Het ritueel balanceert tussen individu en gemeenschap. Hoe meer openheid er is voor inbreng van individuele deelnemers, des te sterker is het ritueel.

Literatuur

Catherine Bell, Ritual Theory, Ritual Practice, Oxford University Press, 1992.

Casper Ter Kuile, De kracht van het ritueel, Amsterdam, Prometheus, 2020.