Troost in de cantates van Johann Sebastian Bach (1685– 1750): Een verkenning
Het onderwerp troost en muziek kan op verschillende manieren benaderd worden. Vaak wordt een algemene relatie tussen die twee gelegd. Dat wil zeggen dat men zich getroost voelt door het luisteren naar een compositie, ook als die niet als ‘troostmuziek’ is bedoeld. Er zijn echter ook composities die op de een of andere manier troost pretenderen te bieden. Zo schreven componisten als Liszt en Reger werken met als titel ‘Consolation’. Dat is een vorm van programmamuziek: er is geen tekst, maar wel een onderwerp. In dit geval ‘troost’.Op de internetsite popmatters.com verscheen een artikel, met als titel ‘The Profound Consolation: The Use of Bach’s Music in the Films of Ingmar Bergman’. Het blijkt te gaan om de werking van één van Bach’s suites voor cello. Hier is zelfs sprake van absolute muziek.Een ander voorbeeld is een uitlating van Maarten ’t Hart die in een interview in de NCRV-gids van juli 2000 zei:
Maar inderdaad, de steun die ik vroeger van God en Jezus voelde, krijg ik nu vanBach. Die staat altijd klaar om me in een goede stemming te brengen en ellende te vergeten. Dat is zo ’n troost, zo ’n voortdurende bron van welbevinden. Zijn muziek richt je emoties. Al die gevoelens die in je opwarrelen, worden door zijn muziek gestructureerd. Je kunt jezelf nooit beter uit de put halen dan door de tenor-aria van Cantate 87 te fluiten. Dat helpt altijd overal voor.Een recent voorbeeld van de combinatie van niet tekstgebonden muziek en troost is de roman Contrapunt van Anna Enquist, psychotherapeute, pianist en schrijfster. Sinds de plotselinge dood van haar dochter Margit, die in 2001 op de fiets op de Dam in Amsterdam door een vrachtwagen werd aangereden, staat haar werk in het teken van rouw en herinnering. De moeder in de roman vindt de weg naar het schrijven terug en overwint haar verdriet door zich op Bachs Goldberg-variaties te storten. Dit werk blijkt troost te bieden, ook al zijn de Goldberg Variaties niet als troostmuziek gecomponeerd.De verbinding tussen troost en absolute muziek is een lastig te analyseren terrein, want wat voor de een troostend is, is voor de ander onbegrepen mu ziek. In ieder geval is het een feit dat mensen troost ervaren bij muziek. Maar de achtergronden en context daarvan en de betekenis daarvan voor de receptie van muziek kunnen heel verschillend zijn en daarom biedt een onderzoek naar de werking van absolute muziek als troost weinig houvast.
