Twee kanten van subjectiviteit

Over de paradox van de gevoelens en hoe die toegang bieden tot transcendentie

We leven in een cultuur waar argwaan hoogtij viert. Het woord heeft veel aan geloofwaardigheid verloren. Jan zegt wit. Fien zegt zwart. Beiden met een uitgestreken gezicht. Wie heeft er gelijk? Beeld en geluid worden met aan perfectie grenzende technieken bewerkt en gemanipuleerd. Het is thans mogelijk videobeelden te produceren waarin je paus Franciscus vurig hoort en ziet pleiten voor abortus tot vlak voor de geboorte.

De meeste, zoniet alle traditionele gezagsinstanties – religieuze zowel als civiele – hebben veel geloofwaardigheid ingeboet. Het enige criteria die echt overeind lijken te blijven, zijn het ik en de persoonlijke ervaring. Meer en meer beslist het subject zelf over waarheid of leugen. Dit geldt ook voor goed en kwaad. Iets is waar of goed, omdat ik oordeel dat het waar of goed is. ‘Ieder zijn waarheid’ is niet langer een lichtzinnige slogan. De voorbije jaren waren we er getuige van hoe de machtigste wereldleiders hierop inspeelden en alternatieve waarheden produceerden.

De toegang tot God afgesloten?

De evolutie naar groeiende autonomie van het subject is al eeuwen aan de gang. De digitale transitie versterkt nog deze tendens tot subjectivering. Het is de surfer die uiteindelijk beslist wat hij al of niet doet in de digitale omgeving. Op het internet neemt hij de centrale plaats in.

Deze erosie van het vertrouwen in de waarheid is problematisch voor een religieuze traditie die zichzelf beschouwt als drager van de Waarheid. Des te meer omdat voor christenen die Waarheid niet beschouwd wordt als een productie van het subject. Christenen geloven immers in een externe, heterogene Waarheid die naar het subject toekomt.

Die subjectivering brengt eveneens met zich mee dat de gevoelens een ongekende aandacht krijgen

Betekent die alsmaar sterker wordende subjectivering en autonomisering dat voor vele tijdsgenoten de toegang tot de God die Jezus openbaart, zo goed als onmogelijk wordt, want afgesloten?

Gevoelens als deur op transcendentie

Ik denk dat complexiteit van de mensenervaring nog een stuk complexer is. Het beroep op het ik en de persoonlijke ervaring heeft ook nog andere, verrassende aspecten. Aan de ene kant lijkt het de geloofwaardigheid van een ervaring van transcendentie problematisch te maken. Tegelijk is er goede reden om te stellen dat het, midden in de eigenste kern van die autonomie, een deur opent op transcendentie.

Die subjectivering brengt namelijk eveneens met zich mee dat de gevoelens een ongekende aandacht krijgen. Die gevoelens worden door velen beschouwd als de quintessens van de persoonlijke, subjectieve ervaring. Ze raken aan het meest persoonlijke, intieme en dus unieke van wat een mens is en kan meemaken. Tegelijk ontsnappen die gevoelens in grote mate aan de zeggenschap van het subject.

In het bijzonder de diepere laag van de gevoelservaring heb je niet de hand. In tegenstelling tot de meer oppervlakkige gevoelens kan een mens ze niet zelf produceren of induceren. Ze zijn daarom ook weinig vatbaar voor manipulatie door derden. Die gevoelens overkomen je, ongevraagd, of je het wil of niet. Ze hebben daardoor een bijzondere geloofwaardigheid.

In de kern van het autonome subject gebeurt dag in dag uit iets waar het geen zeggenschap over heeft

Het autonome subject zonder zeggenschap

Je kan op onbetwistbare wijze aantonen dat iemand zich vergist bij de interpretatie van feiten. Een intellectuele constructie kan verkeerd zijn. De reden daarvan kan onweerlegbaar worden aangegeven. Voor de diepere gevoelservaring ligt dit anders. Die heeft een veel grotere, bijna objectieve betrouwbaarheid en een hoog waarheidsgehalte. Als ik mij diep gelukkig of ongelukkig voel dan is dit een quasi-objectief en -onweerlegbaar feit. Het gaat hier over een ervaring. Als subject kan ik dit enkel maar vaststellen.

Van een paradox gesproken. In de kern van het autonome subject gebeurt dag in dag uit iets dat radicaal ontsnapt aan het subject en waar het geen zeggenschap over heeft. De grote meerderheid van onze tijdgenoten is het er bovendien over eens dat dat iets, erg belangrijk is.

De diepste kern van het subject

De christelijke spirituele traditie waarin ikzelf al meer dan dertig jaar sta, vertrekt van de aanname dat deze diepe gevoelservaring bij uitstek een plaats is waar heteronomie op het spoor kan worden gekomen. Voor de ignatiaanse spirituele pedagogiek zijn die gevoelsbewegingen immers de belangrijkste grondstof om Gods verlangen voor het subject te onderscheiden. Anders gezegd, in de eigenste kern van de subjectiviteit van de mens kan iets worden ervaren dat de autonomie radicaal overstijgt en dat opent op de transcendentie van God.

Ignatius deinst er niet voor terug ze te omschrijven als een rechtstreekse ontmoeting tussen Schepper en schepsel

Daar gaat de hele onderscheidingswijsheid van Ignatius van Loyola (1491 – 1556) over. Dat iets, zo ontdekt hij door reflectie op zijn persoonlijke ervaring, gaat immers over de werking van Gods Geest. Diens aanwezigheid en aanwijzingen kan je op het spoor komen in de persoonlijke gevoelservaring.

De praktijk wijst uit dat die ervaring van transcendentie vaak zo ingrijpend is dat ze tot op zekere hoogte onbetwistbaar wordt. Dit heeft veel te maken met het feit dat ze precies  plaatsvindt in de diepste kern van het subject en wel op het zo intieme niveau van de gevoelens. Ignatius deinst er niet voor terug ze te omschrijven als een rechtstreekse ontmoeting tussen Schepper en schepsel.