Twee leerlingen op weg naar Emmaüs

‘Diezelfde dag gingen twee van de leerlingen op weg naar Emmaüs.’
‘Ze stonden op en gingen meteen terug naar Jeruzalem.’
(Lucas 24:13a,33a)

• Schriftlezing: Lucas 24:13-34
• Tweede lezing: Jesaja 2:1-5
• Thema: ‘Emmaüsgangers of Jeruzalemgangers?’

Liturgisch kader

Gezien de strekking van de preek zou Psalm 122 (op weg naar Jeruzalem) een passend intochtslied zijn. Veder mogen natuurlijk de beide schriftliederen (Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk, 2013, liederen 255 en 646) niet ontbreken. Beide met van die indrukwekkende zinnen. Barnard: ‘in ’t breken van het brood zijt Gij ons in ons eigen huis nabij. Zijlstra: ‘die gast, het moet de gastheer zijn.’

De profetenlezing is eveneens gekozen met het oog op de blikrichting: Jeruzalem.

Uitleg

Emmaüs

De Emmaüsgangers, wat zijn dat voor mensen? Mensen die onderweg zijn naar Emmaüs. Ja, maar waar ligt Emmaüs? Daar zijn de uitleggers het niet over eens. Lucas zegt: 60 stadie van Jeruzalem verwijderd. Dat moet toch te vinden zijn. Maar dat valt tegen. O ja, er zijn wel allerlei plaatsen op ongeveer 10 kilometer afstand van Jeruzalem, waar Emmaüs gelegen kan hebben. Kruisvaarders bouwden op een van die plaatsen een kerk om de herinnering aan Emmaüs levend te houden. In Emmaüs-Nicopolis staat tegenwoordig een klooster, midden tussen de opgravingen: Joodse graftombes, een Romeins badhuis en een Byzantijnse kerk met een aparte doopkapel. Die doopkapel zou gebouwd kunnen zijn op de plek van het huis van Kleopas. Mooi verhaal, maar het blijft onzeker; in de loop der geschiedenis zijn er meer plekken aangewezen als Emmaüs.

Het wordt nog merkwaardiger, als we ons realiseren, dat Emmaüs als woonplaats niet meer bestond in Jezus’ dagen. Wat wil Lucas? Mensen onderweg naar een plaats die niet meer bestaat? Emmaüs was ooit een haard van verzet tegen de Romeinen. In 47 voor Christus had een Romeinse proconsul een einde gemaakt aan het verzet. Hij liet alle mannen gevangenzetten en deels terecht stellen. Vrouwen en kinderen werden gedeporteerd naar plaatsen elders in Judea. Maar in de jaren daarop waren er telkens weer Joden, die terugkeerden naar Emmaüs om het ideaal van het verzet levend te houden. De Romeinen begrepen dat maar al te goed en steeds opnieuw werden inwoners dan ook gedeporteerd. Totdat in 4 voor Christus een Romeinse legeraanvoerder er genoeg van kreeg en bevel gaf alle huizen plat te branden: hier zal nooit meer iemand wonen!

Sindsdien staat Emmaüs symbool voor ondergang, nederlaag, mislukking. Wij kennen ook van die namen: Putten, Dachau, Hiroshima. Ze staan voor een wereld van verwachtingen, die de bodem ingeslagen zijn.

Lucas schrijft in een tijd waarin mensen zeggen: allemaal prachtig, al die verhalen over de opgestane Heer, maar wij hebben Hem niet gezien! Lucas wil hen het verhaal van Jezus zo vertellen dat het hun verhaal wordt. Kijk, dat is het leven van mensen die Jeruzalem achter zich laten, die hebben alleen Emmaüs nog voor zich.

Tegenstelling

Het gaat in dit verhaal om de tegenstelling tussen die twee plaatsen. Jeruzalem is de stad van de vrede, waar verzoening tot stand komt in de tempel. Maar Emmaüs dat is de plaats van de nederlaag, van onrecht en onheil, van haat en geweld. Emmaüsganger zijn betekent dus dat je Jeruzalem achter je laat, de stad van het recht (Psalm 122:5) met voor je alleen nog maar mislukking, nederlaag.

Emmaüs als plaats bestond toen niet meer, maar in de omgeving stonden nog wel enkele huizen, in een daarvan zal Kleopas gewoond hebben, die onderweg is met… Ja met wie? De oude kerkvader Origenes zei dat het vader en zoon waren. Anderen: Kleopas en zijn vrouw.

Emmaüsgangers, mensen onderweg. Onderweg-zijn heeft te maken met het leven van de mens. Daarom staan er in de Bijbel zoveel verhalen over mensen onderweg. Het is begonnen bij Abraham die op weg gaat zonder te weten waar hij komen zal (Hebreeën 11:8). En Israël, na de uittocht, 40 jaar onderweg door de woestijn. En in zijn evangelie vertelt Lucas het grote reisverhaal van Jezus onderweg naar Jeruzalem (9- 19), de stad van de hoop.

Maar ook Jezus’ verhaal is doodgelopen, letterlijk. Dat is wat die mannen onderweg zeggen tegen de vreemdeling, die zich bij hen voegt: wij hoopten dat Hij de Messias was…

Die man had hen gevraagd: waar praten jullie zo druk over? Wat houdt je bezig? 

Jezus is die man, maar ze herkennen hem niet, ‘want hun ogen zijn vertroebeld’.

Uitleg van de Schriften

En dan, nadat Hij hen traag van begrip en onverstandig heeft genoemd, opent Jezus de Schriften. Lucas vertelt niet wat Jezus heeft gezegd. Maar waarover zou Hij het anders gehad hebben dan over mensen onderweg, heel de Schrift door? Verhalen die opgeschreven staan om te bemoedigen. Die mensen waren geen krachtpatsers, geen supergelovigen: Abraham, Mozes, Elia, Jeremia. Verhalen over mensen die het ook niet meer zagen zitten en tóch door konden gaan. Omdat God hen riep en inspireerde en kracht gaf.

Maar nog herkennen zij Jezus niet. Dat gebeurt pas aan tafel bij het breken van het brood, dan gaan hun ogen open. En wat zien ze dan? De één zegt: zijn doorboorde handen. Anderen: Jezus breekt het brood zoals bij de instelling van het Avondmaal. Weer anderen: dit is het laatste in een reeks van verhalen die we alleen bij Lucas vinden over Jezus aan tafel met mensen.

Het verhaal eindigt met mensen die ópstaan. Lucas gebruikt hier hetzelfde woord als bij de opstanding van Jezus. Zijn opstanding is pas compleet als mensen in zijn spoor opstaan en volgen. Na de herkenning is er nog meer een mogelijkheid: terug naar Jeruzalem!

Aanwijzingen voor de prediking

Lucas vertelt dit verhaal voor zijn lezers, alsof het hun verhaal is. De predikant(e) staat voor dezelfde opgave. Dat betekent inzetten bij leven als onderweg zijn. De bekende 19-eeuwse predikant Van Oosterzee zei dat met opzet alleen Kleopas genoemd wordt: vult u voor die onbekende maar uw eigen naam in op die momenten waarop u het niet meer weet, denkt dat het allemaal hopeloos is.

Ja inderdaad, want hoe herkenbaar zijn die twee onderweg met hun droefheid, wanhoop, ongeloof. Niet voor niets is dit verhaal door tientallen schilders uitgebeeld en door vele dichters vertolkt.

Jezus vraagt wat de Emmaüsgangers bezighoudt. Als ik dat lees, denk ik: dat is pastoraat! Dat je aan mensen vraagt wat er in hen leeft. Dat ze hun verhaal kunnen vertellen. Dat je ervoor openstaat. Dat je heel goed luistert naar hun verhaal van angst, wanhoop, twijfel, onzekerheid, zorg etc.

En wat dan? Als mensen zo onderweg zijn, met vallen en opstaan, met obstakels en wegomleggingen, doodlopende wegen, onbegaanbare wegen? Dan zijn er ook voor ons de Schriften die opengaan. Geen succesverhalen, geen geloofshelden, maar gewone mensen van vlees en bloed – net als wij. Dat is onderweg zijn: ‘leven van de woorden, die opgeschreven staan’ (Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk, 2013 lied 538).

Waar gaat het om als je de opgestane Heer volgt? Dan gaat het om zulke verhalen. Ook in de geloofsopvoeding. Verhalen waardoor jongeren ontdekken dat het niet erg is als het mis gaat. Dat je niet moet wanhopen als je gefaald hebt. Dat het gaat om je blikrichting. Wat zijn wij? Emmaüsgangers of Jeruzalemgangers?

Geraadpleegde literatuur

• J. de Heer, Lucas/Acta, deel 3: Jezus’ passie, Zoetermeer, 2008
• R. van Houwelingen, Waren de Emmaüsgangers een echtpaar?, artikel in het Reformatorisch Dagblad, 2016
• A. van Nieuwpoort, Tenach opnieuw, over het messiaanse tegoed van Lucas, Amsterdam, 2006
• F. Rienecker, Das Evangelium des Lukas, Wuppertal, 1983
• N.A. Schuman, Een reisverhaal, leesoefeningen in Lucas, Den Haag, 1981
• E. Talstra, De bijbel als biografie van God en mensen, Amsterdam, 2024
• N. Tromp en J. Maas, Voorlezen uit Rembrandt, visies op bijbelse verbeeldingen, Tielt, 1999