Verlos ons van de boze – Een handreiking over het kwaad en exorcisme

Exorcisme, of het uitdrijven van het kwaad, lijkt iets uit een ver verleden. In films wordt het vaak sensationeel voorgesteld. Maar hoe realistisch is dat? Is het kwaad aan tijd onderhevig – verliest het zijn kracht naarmate mensen er niet meer in geloven? ‘De duivel is afgeschaft,’ meende Neely Kok. Totdat ze als predikant mensen ontmoette die zich in de greep van het kwaad voelden – en haar vroegen het uit te drijven. Een indringende ervaring leidde tot deze handreiking over de duivel en exorcisme.

Wat betekent ‘verlos ons van het kwade’?

Elke keer als wij het Onze Vader bidden, spreken we ook die zin uit: ‘en verlos ons van de boze’ – of in sommige vertalingen: ‘verlos ons van het kwade’. De vele keren dat ik dit gebed bad, vroeg ik meestal om verlost te worden van mijn eigen kwaad – de verkeerde dingen die ik deed. Tot ik als predikant in contact kwam met mensen die zichzelf ervoeren als bezeten door de duivel, en ik de vraag kreeg die uit te drijven. Daar was ik niet op voorbereid.

Exorcisme, het uitdrijven van het kwade, is geen alledaags onderwerp. Toch ontdekte ik dat het kwaad veelomvattender aanwezig is in ons dagelijks leven dan we vaak denken. In de Bijbel komt het kwaad ruimschoots aan de orde. ‘Ga weg achter mij, Satan!’, zegt Jezus (Marcus 8:33). Dit is een handreiking over het kwaad, over de duivel en exorcisme – waarin ik ervaringen beschrijf met het kwaad en de uitdrijving daarvan.

Is de duivel afgeschaft?

In de jaren zeventig deed ik als gemeentelid mee aan een gesprekskring van de kerk. Telkens als we bij elkaar kwamen had iemand een onderwerp voorbereid. Op een avond kwam het gespreksonderwerp op de duivel. God staat voor het goede, de duivel voor het kwade. Dat God bestaat, daarover konden we het wel eens worden. Maar de duivel? Die vreemde figuur met bokkenpoten – zoals hij soms wordt verbeeld – die je zou influisteren dat je het verkeerde moet kiezen? We konden er niets mee, en schaften die avond de duivel vrolijk af als een achterhaald concept.

Wij kunnen de duivel wel afschaffen, maar hij schaft ons niet af

In de jaren daarna, zowel in de gesprekskring als in ons eigen leven, ervoeren we dat wij de duivel wel kunnen afschaffen, maar dat hij ons niet afschaft. Het kwaad sijpelt aan alle kanten het leven binnen. In verbroken of moeizame relaties waar we pijn aan ervaren. In ruzies in het klein, en strijd en oorlogen in het groot. En in het kwaad dat in vele gedaanten in de wereld gebeurt. Het kwaad, de duivel, lijkt niet uit te bannen.

Verzoeking en bezetenheid in het Nieuwe Testament

Volgens de drie evangelisten Mattheüs, Marcus en Lucas (de synoptische evangeliën) gaat Jezus direct na zijn doop naar de woestijn, waar hij veertig dagen wordt verzocht door de duivel. In het Grieks, de taal van het Nieuwe Testament, wordt de duivel diabolos (διάβολος) genoemd. Daarin zitten de woorden diá (διά) – ‘doorheen’, ‘tussen’ of ‘uit elkaar’ – en bállō (βάλλω) – ‘gooien’. De duivel is dus degene die eenheid in de war schopt, die scheiding brengt in wat bij elkaar hoort.

In verschillende Bijbelverhalen horen we hoe Jezus de duivel uitdrijft bij mensen die bezeten zijn door een onreine geest. Bijvoorbeeld in het verhaal in Marcus 1,23–26, waar een onreine geest Jezus uitdaagt: ‘Wat hebben wij met jou te maken, Jezus van Nazaret? Ben je gekomen om ons te vernietigen? Ik weet wel wie je bent: de heilige van God.’ Jezus spreekt hem streng toe: ‘Zwijg en ga uit hem weg!’ De geest doet de man stuiptrekken en verlaat hem met een luide schreeuw.

Opvallend is dat de onreine geest tot tweemaal toe in meervoud spreekt (wij/ons). Maar Jezus spreekt met gezag de woorden uit: ‘Zwijg en ga uit hem weg!’ De onreine geest doet de man stuiptrekken en verlaat met een luide schreeuw.

Soms vraagt Jezus naar de naam van de geest, zoals in Marcus 5,9. ‘Legioen, want wij zijn met velen’, luidt het antwoord. Bezeten zijn van een onreine geest, zo spreekt de Bijbel erover:

• Bezetenheid wordt voorgesteld als een (tijdelijke) overname van een mens door een geest.
• Verzoeking daarentegen is een subtielere invloed van buitenaf – een verleiding om niet de weg met God te gaan en je eigen ego voorop te stellen.

Een huis vol engelen – wanneer pastoraat en psychiatrie elkaar raken

In een van de gemeenten waar ik predikant ben geweest, was Karel – een man van middelbare leeftijd – een trouwe kerkganger. Hij was alleenstaand en dat had een oorzaak. Al heel lang werd hij gekweld door stemmen in zijn hoofd. Hoewel de psychiater hem medicijnen voorschreef, bleef hij ervan overtuigd dat er een boze geest in hem huisde. Om die boze geest thuis een beetje de baas te blijven, had hij zijn huis gevuld met engelen: groot en klein, beeldjes, op foto’s en schilderijen. Dat hielp wel enigszins, maar niet genoeg. Op een dag vroeg hij mij om de geest uit te drijven: “Daar heb je toch voor geleerd?”

In mijn protestantse opleiding was daar echter geen sprake van. Boze geesten uitdrijven wordt in de rooms-katholieke kerk nog wel onderwezen, aan priesters die hiervoor speciaal worden opgeleid. Protestantse dominees weten daar echter meestal maar weinig van.

Boze geesten uitdrijven wordt in de rooms-katholieke kerk nog wel onderwezen, maar dominees weten daar meestal weinig van

Ik was met het verzoek onthand. Temeer omdat Karel vaste ideeën had over hoe het moest gebeuren: met worstelen en fysieke inspanning. Bovendien had ik, door eerdere werkervaring in een psychiatrisch ziekenhuis, wel enige kennis over medicijnen en geestesziekten. Ik had vaak meegemaakt dat juist als het goed ging met patiënten omdat ze trouw hun medicatie innamen, ze daar nogal eens mee stopten, ‘want het gaat toch goed?’ Met alle verdrietige en moeilijke gevolgen van dien.

Ik liet Karel weten dat ik niet kon ingaan op zijn verzoek om exorcisme. Wat ik in overleg met hem wel kon doen, was Bijbelgedeelten lezen, waaronder de eerdergenoemde tekst uit Marcus 1. Ik heb met hem gebeden en hem de handen opgelegd. Ook bracht ik engeltjes voor hem mee, die we samen een plek gaven in zijn huis. Maar het hielp allemaal niet veel, want zijn klachten bleven bestaan.

Exorcisme in de rooms-katholieke kerk: ritueel met verantwoordelijkheid

Exorcisme is geen vorm van magie of een strijd op eigen kracht, maar een bede tot God, door de bemiddeling van Christus en in de kracht van de Heilige Geest.

Toen ik mij er verder in verdiepte, ontdekte ik dat exorcisme doorgaans een ingrijpend ritueel is, dat met grote zorg wordt uitgevoerd. Het is van groot belang dat degene die het ondergaat zich veilig voelt, in de vertrouwde handen van iemand die weet wat hij of zij doet. Bovendien is het essentieel dat dit ritueel gestalte krijgt in vertrouwen op God én binnen een gemeenschap van betrokken gelovigen.

Binnen het christendom is het met name de rooms-katholieke kerk die nog altijd priesters opleidt om exorcismes uit te voeren. Dat gebeurt volgens strikte richtlijnen en binnen een canoniek kader, met theologisch, geestelijk en praktisch onderscheidingsvermogen. Het ritueel mag uitsluitend worden verricht door een priester die hiervoor expliciet mandaat heeft gekregen van de bisschop.

Wanneer er sprake is van psychische aandoeningen zoals schizofrenie, epilepsie of ernstige stress, rijst de vraag of exorcisme wel de juiste weg is. In de katholieke praktijk worden tekenen van bezetenheid zorgvuldig geëvolueerd, zoal ongebruikelijke kracht, kennis van verborgen zaken of sterke afkeer van religieuze symbolen. Ook is het van groot belang dat medisch onderzoek en geestelijke onderscheiding samengaan.

Wat is exorcisme en wat houdt dit ritueel precies in? In deze podcast legt een priester het uit:

Bij het ritueel kan gebruik worden gemaakt van gebeden en symbolen, zoals kruisen, amuletten, wijwater en gewijde olie. Van groot belang is dat degene die het ritueel ondergaat goed op de hoogte is van wat er gaat gebeuren, en dat er zorgvuldig op hem of haar wordt gelet. Uiteraard moet een exorcismeritueel altijd op verzoek van de betrokkene en op volledig vrijwillige basis worden uitgevoerd.

Exorcisme is een ritueel dat vraagt om een zorgvuldige balans in afwegingen en handelingen

Reiniging van het huis: een voorbeeld

Een collega-predikant voerde eens een ritueel van reiniging en wijding uit om een huis te reinigen van kwade machten, en de huisgenoten en het huis te wijden en te zegenen. Dat gebeurde bewust in een bredere kerkelijke setting, samen met twee pastorale ouderlingen. Die verbreding is belangrijk: niet de voorganger (predikant of priester) heeft alle macht. Uiteindelijk is het God die bevrijdt.

Bij het ritueel werd wijwater gebruikt om het huis te reinigen, en gewijde olie om het te wijden. Het ritueel stond in het teken van Pasen – de overwinning van Christus over kwaad en dood. Ik vat hier samen welke weg mijn collega heeft bewandeld.

Als eerste vond er een viering plaats, met het uitspreken van: ‘Onze hulp is in de Naam van de Heer’, het aansteken van de Paaskaars en het zingen over het licht dat het wint van het duister. Er werd een lezing gehouden over God, van wie gezegd wordt: ‘Hij is licht; in Hem is geen duisternis. En Hij zal al het kwaad uit ons wegnemen, zodat we geheel rein worden.’ Er werd gebeden, en die gebeden werden door de aanwezigen beaamd.

Het ritueel van de doopgedachtenis

Vervolgens vond het ritueel van de doopgedachtenis plaats, waarbij de aanwezigen een kruisje met wijwater op het voorhoofd ontvingen. Immers, bij de doop zweren we alle kwade machten af en kiezen we ervoor ons te laten voeden door de goede God. Het weerstaan van het kwaad krijgt vorm in een vraag en antwoord: ‘Wil je Christus volgen en het kwaad weerstaan?’ – ‘Ja, dat wil ik.’

Zo wordt er ruimte geschapen in de geest van de aanwezigen – als een keurig opgeruimd huis. Een huis geschikt voor de Geest van God, die in ons wil wonen en ons kracht wil geven. De kerk gebruikt olie voor de genezing van zieken en voor de wijding van een hernieuwd bestaan (Jakobus 5:14–15).

Hierna volgde de wijding van het huis, waar zoveel was gebeurd dat het kwaad er nog leek te wonen. Door het ritueel van wijding ontstaat een nieuw begin – voor het huis én voor de bewoners. Het kwaad wordt bezworen doordat het huis een zegen ontvangt: in elke kamer mag de vrede neerdalen.

Door het wijdingsritueel ontstaat er een nieuw begin – voor het huis én voor de bewoners

De predikant en de aanwezigen, de bewoners van het huis, gaan vervolgens alle kamers door. Voorafgaand bidt de voorganger:

‘Vul dit huis met uw aanwezigheid en wees de metgezel van allen die hier wonen. Zegen hun binnenkomen en hun uitgaan, sta hen bij in hun werk en hun rust, in de vrijheid ons gebracht door Jezus Christus, onze Heer. Amen.’

Met de Paaskaars en het wijwater gaan ze alle kamers langs. De voorganger besprenkelt elke kamer met palmtakjes en water. In elke ruimte wordt een deel gelezen uit Psalm 139, gevolgd door dit gebed:

‘Zegen deze kamer, zodat hij of zij die hier rust geankerd mag zijn in uw vrede, geïnspireerd door uw Geest en levend uit uw liefde. In de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.’

Alle aanwezigen antwoorden: ‘Vrede van God!’

Tot slot wordt er gezongen: ‘Ubi caritas’ (Waar liefde woont, daar is God), en na het gezamenlijk bidden van het Onze Vader ontvangen de aanwezigen de zegen.

In de nazorg voor deze familie bleek dat het huis weer tot een thuis was geworden – een plek waar in rust en vrede kon worden samengeleefd. Het kwaad dat door de voorgeschiedenis in het huis aanwezig was, leek na deze wijding niet langer actief.

Tot slot: het kwaad serieus nemen

Voor sommigen mag het kwaad dan iets lijken uit een ver verleden, het is van alle tijden. Ook vandaag manifesteert het zich in innerlijke strijd, maatschappelijke verdeeldheid of een huis dat maar geen thuis wil zijn. De woorden verlos ons van de boze zijn geen overblijfsel uit een primitief verleden, maar een tijdloze bede om bevrijding.

Over de auteur