Vertrouwen is een waagstuk
Alle veertien personen die Rembrandt op dit schilderij heeft afgebeeld zijn anders, qua kleding en uiterlijk, maar ook in hun reactie op de noodsituatie aan boord.
Het schip staat bijna verticaal in de woest schuimende golven. Links, boven in het schip, vechten vijf mensen keihard voor hun leven en dat van de anderen. Het licht in het schilderij valt op hen. Ze sjorren uit alle macht aan de touwen om het losgedraaide zeil weer op zijn plaats te krijgen. Een golf slaat over hun deels ontblote lichamen. Is het zeil te redden? Het is niet alleen los, maar lijkt ook gescheurd. Het schip maakt water, kan het een volgende golf nog aan?
Vluchten, vechten of bevriezen
Psychologen spreken over vechten, vluchten en bevriezen als typisch menselijke reacties op gevaar. Het vluchten en bevriezen is vooral bij de personen te zien die zich rechtsonder in het schip bevinden. Zij zijn gegroepeerd rond Jezus. Om hen heen is het donker. Er is een man die het roer recht houdt. Er zijn mannen die Jezus gewekt hebben en hem om hulp vragen. En dan nog vier figuren die hun handen vol hebben aan zichzelf. Eén lijkt in gebed verzonken, zijn kale hoofd geeft hem een halo van heiligheid. Een ander gaat bijna helemaal schuil in de deken waarin hij gewikkeld is. Een derde hangt zeeziek met opengesperde mond over de boeg. En dan is er nog één die het allemaal niet weet. Vanuit de groep bij Jezus kijkt hij om naar de discipelen die aan de touwen staan te sjorren. Wat zal hij doen? Lukt het te kiezen tussen vechten of vluchten?
Christus’ reactie past niet in de wetten van de psychologen. In alle rust komt hij overeind van onder een blauwe deken, zijn gezicht ontspannen. Hij is aanwezig zonder meegesleept te worden in de paniek. Hij kan er zijn voor zijn leerlingen die vragen om hulp.
Bijzonder aan het schilderij is de aanwezigheid van een veertiende man, naast Jezus en zijn twaalf discipelen. Hij bevindt zich grofweg in het midden van het schip. Met zijn beide handen heeft hij houvast gevonden. Met de linker houdt hij zijn muts op zijn hoofd, met de rechter omklemt hij het touw dat ook de mast van het schip overeind houdt.
Als enige persoon kijkt hij de beschouwer van het schilderij rechtstreeks aan. Kenners zeggen dat Rembrandt hier zichzelf heeft afgebeeld. Zoals hij kijkt, lijkt het of hij meer wil bereiken dan een tafereel schilderen dat je kunt bewonderen. Met zijn blik nodigt hij je uit aan boord. Waar zou jij zijn, wat zou jij doen? Met zijn blik geeft Rembrandt richting. Hij leidt je niet naar de zwoegende zeilers boven in het licht, maar naar Christus, beneden in het donker. Vertrouwen is een waagstuk, het ligt niet altijd voor de hand. Anderen kunnen je wel op het idee brengen door het goede voorbeeld te geven.
De veertiende man kijkt je rechtstreeks aan. Met zijn blik nodigt hij je uit aan boord.
Het schilderij werd in 1990 gestolen. Waarom zou je dit schilderij stelen? Je kunt het nergens te gelde maken of zelfs maar zichtbaar ophangen zonder het risico betrapt te worden. Je moet er zelf mee leven. Een rustig bezit lijkt het me niet.
Beate Rose is predikant/geestelijk verzorger in de verpleeghuiszorg en redactielid van Open Deur.