‘Vruchtbare grond is letterlijk de bodem onder ons bestaan’
‘Wat staan jullie naar de hemel te kijken?’ zeggen twee mannen in Handelingen 1:14 tegen de apostelen. Thandi Soko-de Jong en Alfred Slomp kijken in deze bijdrage naar de grond. Wat is het belang van die keus? En wat zijn voor hen de consequenties?
Thandi Soko-de Jong groeide op in Malawi en verhuisde om de liefde naar Nederland, en uiteindelijk naar de Achterhoek, waar ze nu woont. Alfred Slomp groeide op in Veenendaal (provincie Utrecht) en hij kwam vaak bij zijn (boeren)familie in Twente. Beiden zijn ze christen én activist. Woord & Dienst ging met ze in gesprek: over vruchtbare bodems, rust en drijfmest.
Hoe zagen de bodems in jullie jeugd eruit?
Thandi: ‘Waar ik ben opgegroeid, in Malawi, was de grond meestal rood of bruin of iets daartussenin. Ik heb lang gedacht dat alle grond in de wereld die kleuren had. Daarom waren er dingen die ik als normaal beschouwde. Ik verwachtte bijvoorbeeld dat modder overal ter wereld rood of bruin was en dat je overal ter wereld, als je naar de grond keek, ook stof zou zien.
Later leerde ik dat grond eruitziet zoals het eruitziet door haar bestandsdelen, zoals voedingsstoffen en mineralen. Er zijn manieren om met die inhoud van de grond te spelen – om het te manipuleren en te veranderen – maar meestal kun je gemakkelijk zien met welke grondsoort je te maken hebt.’
Alfred: ‘Ik vind het bijzonder dat Thandi herinneringen heeft aan de bodem in haar jeugd. Zelf weet ik niets meer van de bodems toen ik een kind was, behalve dat ze zwart waren als je er een schop in zette.
Ik herinner me wel de vele koeien op de boerderijen van mijn ooms en de mest die ze produceerden. Soms mocht ik mee om hooibalen van het land op karren te laden, maar ik was er nooit bij als de vloeibare mest over de grond uitgereden werd. Ik groeide op in Veenendaal, een uit de kluiten gewassen dorp in de Food Valley waar zich vele boerderijen bevinden.’
‘De bodems uit mijn jeugd waren zwart als je er een schop in zette’
Wat is de waarde van een vruchtbare bodem?
Alfred: ‘Vruchtbare grond is letterlijk de bodem onder ons bestaan. Een gezonde bodem zorgt voor gezonde planten, gezonde dieren én gezonde mensen.’
Thandi: ‘We zijn sterk afhankelijk van de bodem waarop we leven. De bodem is sterk en veerkrachtig, en voedt de mensen en dieren die ervan afhankelijk zijn voor hun voedsel. Zonder bodem zijn we nergens. Een gezonde bodem staat bol van het leven: mineralen, humus, plantenwortels én bodemleven.’
Alfred: ‘Ja, is dat bodemleven niet fantastisch? Gezonde grond barst van de regenwormen, bacteriën, schimmels, insecten en aaltjes. Is dat niet fantastisch bedacht?’
Wanneer werden jullie je bewust van de kwetsbaarheid – en aantasting – van de bodem?
Thandi: ‘Ik werd me hier extra bewust van toen ik in Zuid-Afrika studeerde op een universiteit waar de overleden Steve de Gruchy professor was. Hij schreef over de Olive Agenda, dat wil zeggen een theologie over een groene agenda (milieu) samen met een bruine agenda (economie). Dit gaf mij het theologisch bewustzijn dat sociale en milieukwesties bij elkaar horen.
Dit werd verder benadrukt toen in voorjaar 2023 de cycloon Freddy over Malawi raasde. De media berichtten vooral over de gevolgen van de cycloon voor mensenlevens en hun inkomen, om zo inspanningen aan te moedigen om levens te redden en het lijden te verzachten. Mijn gedachten bleven gefixeerd op die aspecten van de ramp.
Maar toen ik later naar Malawi reisde, zag ik tot mijn afschuw de andere kant van de ramp. In sommige getroffen gebieden hadden zich aardverschuivingen voorgedaan. Er waren geulen op berghellingen waar eerder land had gelegen. Er lagen rotsen in rivieren die door het water waren meegesleurd. Het land lag er kwetsbaar bij.’
Alfred: ‘Eerlijk gezegd ben ik me pas de laatste jaren echt bewust geworden van het belang van een gezonde bodem. Helaas is onze grond aangetast door onze manier van leven. Wanneer ik bijvoorbeeld Veenendaal uit fiets naar het Binnenveld, een landelijk gebied tussen Wageningen, Veenendaal en Rhenen, zie ik prachtige rietkragen, bloemrijke bermen en nieuw aangelegde natuur. Maar ik zie ook “graswoestijnen” vol Engels raaigras waar weinig leven in te vinden is.’
24 miljard ton vruchtbare aarde gaat jaarlijks verloren door intensieve landbouw
Thandi: ‘Ik ben geïnspireerd door een gemeenschapsboerderij in de buurt. Gemeenschapsboerderijen maken biologisch en milieuvriendelijk voedsel toegankelijk. Zulke boerderijen zorgen voor bewustwording en bieden tegelijkertijd een alternatieve voedselbron.
Ik ben ook blij met de aandacht voor minder verspilling in lokale winkels. Dit biedt een kans om kopers bewust te maken van de voordelen van voedsel dat nog goed is, hoewel de datum misschien anders aangeeft.’
Hoe gezond of ongezond is onze bodem eigenlijk?
Thandi: ‘Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) is zelfs 95 procent van het voedsel dat mensen consumeren direct of indirect afkomstig van de bodem. Maar de toestand van de bodem heeft niet alleen impact op eten, en mensen en dieren; de aarde wordt zelf ook negatief beïnvloed.
Volgens sommige schattingen is ongeveer een derde van de bodems op aarde al enigerwijs aangetast. Er gaat 24 miljard ton vruchtbare grond per jaar verloren door intensieve landbouw – naarmate de vraag naar voedsel toeneemt.’
Alfred: ‘Ik verwonder me steeds meer over hoe we de bodem uitputten. Zo exporteert Nederland voor miljarden euro’s aan vlees, zoveel dat iedere Nederlander meer dan zeven jaar lang de door het Voedingscentrum geadviseerde hoeveelheid vlees zou kunnen eten van het vlees wat we in één jaar exporteren.
Het gevolg van deze grote hoeveelheid geproduceerd vlees, is een mestproductie van maar liefst 70,7 miljoen ton drijfmest (grotendeels van koeien). Om te begrijpen hoeveel mest dit is: de hoeveelheid drijfmest die dieren in Nederland in 2021 produceerden, woog evenveel als zevenduizend Eiffeltorens. Mest die grotendeels in onze grond geïnjecteerd wordt. Dan weet je al dat de bodem nooit gezond kan zijn.’
Thandi: ‘Er is veel kennis die laat zien dat schade aan landschappen en de rest van het milieu niet alleen door rampen worden veroorzaakt, maar ook door menselijke activiteiten in de voedselproductie, mijnbouw, industrialisatie, ontginning van natuurlijke hulpbronnen en de vervuiling door afval. Er is behoefte aan doelbewuste zorg voor de bodem. Het is belangrijk dat we gaan beseffen dat er geen duurzaamheid zal zijn als we de eindigheid van de hulpbronnen van de aarde niet erkennen.’
Alfred: ‘Ja, het gaat inderdaad om veel meer dan alleen de manier waarop we vlees produceren. Zo had ik enige tijd geleden contact met een vrouw die naast een weiland woont wat opeens opgekocht was door investeerders, en waarop lelies werden geteeld. Die bleken een van de meest bespoten planten te zijn.
Drijfmest van dieren in Nederland woog evenveel als zevenduizend Eiffeltorens
Er wordt zoveel gif gespoten dat de GGD adviseerde om tijdens het spuiten binnen te gaan zitten en de ramen en deuren dicht te doen. Dat alles heeft natuurlijk een desastreuze uitwerking op de bodem. Ik maak me hier veel zorgen over.’
Jullie zijn allebei christen én activist. Wat doen jullie voor een gezonde bodem?
Thandi: ‘Ik ben op dit moment geen lid van een politieke partij, omdat de partij waar ik lid van was, niet meer functioneert. Maar ik stem op actuele onderwerpen die aandacht vragen voor zowel sociale als milieukwesties, zoals al eerder is aangegeven in theologische methoden zoals de Olive Agenda en andere.
Mijn bijdrage voor een gezonde bodem is om te groeien in een leven in relatie tot duurzaamheid. Dat omvat persoonlijke gewoonten, waaronder keuzes maken in het dagelijks leven die een weerspiegeling zijn van zorg voor het milieu, maar ook kiezen voor mensen aan de bron van wat ik consumeer. Op grotere schaal gaat het erom deel uit te maken van theologische reflectie die een meer rechtvaardig bewustzijn en liefde voor de wereld en mensen aanwakkert.’
Alfred: ‘Ik eet zelf sinds kort volledig plantaardig, wat een kleinere impact op de wereld – en de bodem – heeft. Verder probeer ik regelmatig biologische producten te kopen. Daarnaast probeer ik door mijn boeken, workshops en podcast (Groene Mafkezen) bewustwording op gang te brengen.
Mijn doel is dat bezorgde burgers hun eigen consumptiepatroon aanpassen en – op welke manier dan ook – bijdragen aan de systeemverandering die in onze maatschappij zo hard nodig is.’
Thandi Soko-de Jong (1981) is een Malawisch-Nederlands theoloog met een achtergrond in Theology and Development and African Studies. Ze promoveert op interculturele theologie.
Alfred Slomp (1978) geeft workshops en lezingen over duurzaam leven (www.godindesupermarkt.nl en www.godindeklimaatcrisis.nl). Tevens is hij auteur van diverse boeken, waaronder Wat je wél kunt doen (2023). Drijfmest van dieren in Nederland woog evenveel als zevenduizend Eiffeltorens
Steve de Gruchy (1961–2010) was geboren in Durban (Zuid-Afrika) en verhuisde later met zijn gezin naar Kaapstad. Hij studeerde aan de Universiteit van Kaapstad, Union Theological Seminary te New York en de Universiteit van de Westelijke Kaap. Hij was gepromoveerd op de thema’s van gerechtigheid en bevrijding in het werk van de theoloog Reinhold Niebuhr.