Zelf verstillen voor wie stil gemaakt is

Maandag: tijd voor een Theologencolumn. Deze keer opent Yanniek van der Schans de week met een reflectie op werken aan rechtvaardigheid. Wat betekent het eigenlijk om plaats te maken voor onderdrukte stemmen?

„Het recht doen aan de Ander, is beseffen dat zij altijd al een stem hadden.”

Yanniek van der Schans

Een kern van het christelijk geloof is het gebod om lief te hebben. Ik schreef al eerder over naastenliefde, als het gaat om het bestrijden van klimaat-onrecht; nu wil ik reflecteren op het thema ‘stem geven aan’ of ‘ruimte bieden voor.’ Hier wil ik stilstaan bij diegenen die (nog niet) een volledige stem hebben in de maatschappij; in de volgende column bij de stem van de niet-menselijke natuur. Hoe kunnen we ruimte bieden voor de stilgemaakte stemmen?

Dat delen van de bevolking onderdrukking meemaken, of hebben meegemaakt, is niks nieuws. Het publieke discours over onderdrukking stipt in dit kader onder andere racisme, het slavernijverleden, man-vrouwverhoudingen, de LHBTQIA+-gemeenschap en moderne slavernij aan. De stemmen die zo lang verstomd werden, worden mondjesmaat gehoord – althans, er wordt veel gesproken en geschreven over groepen die onrecht is en wordt aangedaan.

Profeten, Jezus en gerechtigheid

Het bestrijden van onrecht is een rode draad door Bijbel en kerkgeschiedenis heen; van de profeten in het Oude Testament tot aan Jezus zelf, en in het christelijke verhaal dat zich daarna ontwikkelde. Christenen die zich inspannen om onrecht tegen te gaan zijn een kernthema, ware het niet dat het christelijke verhaal juist ook heeft bijgedragen aan onderdrukking – denk aan het in stand houden van slavernij of vandaag de dag het uitsluiten van bepaalde groepen in de context van de kerk. Toch is de inspanning voor gerechtigheid een idee dat diepgeworteld is in veel theologische overtuigingen en kerkelijke initiatieven.

‘Ruimte maken voor’ een groep, zonder daadwerkelijk individuen behorend tot die groep de leiding te laten nemen, is alsnog een verkapte vorm van onderdrukking.

Het idee om stem te geven aan de onderdrukten in de samenleving kom je door de eeuwen heen geregeld tegen in de theologie. In het Oude Testament namen de profeten deze rol regelmatig op zich: namens God waarschuwden zij het volk om anders om te gaan met wie in de maatschappij een benadeelde positie had. De profeten namen de rol op zich om voor hen op te komen, om een stem te zijn voor de onderdrukten, voor hen die geen stem kregen in die samenleving. Het was telkens een roep om verandering, om rechtvaardigheid, en een uiting van het verlangen naar andere en rechtvaardige structuren.

Ook Jezus deed dit in zijn tijd op aarde. Hij betrok mensen die er in eerste instantie niet bij hoorden, juist bij zijn handelen op aarde. Van tollenaars tot besmettelijk zieken: zij kregen een plek aan tafel. Stuk voor stuk draaide hij de maatschappelijke rollen om voor de mensen die buitengesloten werden in de samenleving waar ze zich in bevonden. Ze konden eindelijk onderdeel worden van de maatschappij, doordat hun stem eindelijk werd vertegenwoordigd en ze ruimte kregen om er te zijn – er kwam in de breedte een nieuwe manier van dingen doen.

Veel christelijke organisaties zijn ook met dat idee om onrecht te bestrijden ontstaan, en het doel is om stem te geven aan wie dat in de samenleving niet krijgt. Het is mooi gedachtegoed, ontstaan uit een verlangen om rechtvaardigheid te implementeren.

De Ander er zelf laten zijn

Toch is de stem van de onderdrukte zelf horen van cruciaal belang in het ‘ruimte bieden aan.’ Het is mogelijk om ruimte te maken voor de onderdrukten in ons denken, spreken en handelen, zonder daadwerkelijk ruimte te bieden voor de individuen die vaak geen stem krijgen, of die zich onderdrukt voelen. Er is dan nog steeds sprake van (een verkapte vorm van) onderdrukking. De groep namens wie je spreekt of handelt krijgt weer geen ruimte om hun stem zelf te laten horen.

Recht doen aan de Ander is beseffen dat zij altijd al een stem hadden. Er was alleen geen ruimte om die stem te doen klinken. De stem werd stilgelegd, aan de kant geschoven of überhaupt niet een podium geboden. Ruimte maken voor de onderdrukten vereist een heroverweging van eigen macht en privilege. Het is een versterken van de stemmen die zo vaak overstemd worden; en het is niet het spreken namens hen.

Het is een grote opgave om hierbij niet weer te vervallen in tot dusver overheersende hiërarchie.

Het is een zelf verstillen en ruimte maken voor de stemmen die nu nog stil zijn, voor groepen die nog steeds hun stem niet mogen uiten. We moeten ruimte maken voor die stemmen, inclusief de pijn en de hoop op verandering die vaak weerklinkt. De groepen hebben allang een stem, eentje die vaak de gepaste ruimte niet krijgt. We dienen ruimte te maken en te bieden voor hen om zelf te vertellen.

Wie geeft vorm aan de theologie?

Dit betekent dat we bereid moeten zijn om te luisteren naar de verhalen en ervaringen van wie anders zijn dan wijzelf, en om ruimte te bieden voor de veelkleurigheid aan stemmen die zij bieden. Het is een grote opgave om hierbij niet weer te vervallen in tot dusver overheersende hiërarchie. Om niet weer vanuit die leidende, dominante positie ‘ruimte te maken,’ maar om die hiërarchische structuur juist aan banden te leggen.

Dat vraagt dat we kritisch kijken naar onze eigen theologische tradities en interpretaties. Theologie is verre van een statische discipline; de theologie evolueert en groeit. Ruimte creëren vraagt dan ook een stuk reflectie: zijn er bepaalde interpretaties of dogma’s die bijdragen aan onderdrukking? Hoe kunnen we onze theologische kaders en taal aanpassen om inclusiever en rechtvaardiger te zijn? Het vraagt om een herijken van die begrippen: welke stemmen laten we spreken om de begrippen in te vullen en vorm te geven?

Yanniek van der Schans is als theoloog thuis in Bijbels Hebreeuwse taalkunde en theologische filosofie. Ze is docent levensbeschouwing en redactiesecretaris van tijdschrift Schrift.