Al gaande vrijheid ontdekken

Met de eerste regels van Exodus valt Jonathan Sacks met de deur in huis: ‘Het boek Exodus is voor het Westen het grote verhaal van de hoop.’ Jonathan Sacks was een Britse rabbijn en lid van het Lagerhuis, totdat hij in 2020 overleed. Via zijn boeken liet hij een schat aan gedachten en ideeën na, waaronder deze prachtige bundel essays. Exodus is het eerste deel in de serie ‘Verbond en dialoog – joodse lezing van de Tora’. Inmiddels zijn er nog drie delen over de boeken van de Pentateuch uitgegeven. Deuteronomium verschijnt waarschijnlijk aan het einde van het jaar in de Nederlandse vertaling.

Leiders en grenzen

Midden in de coronacrisis werd mij, bij monde van Jonathan Sacks, verteld dat vrijheid niet vanzelf spreekt. Om vrijheid te bereiken hebben we, zo betoogt Sacks, goede leiders nodig. Wanneer Sacks Mozes als referentiepunt neemt als leider van een natie, dringen de vergelijkingen met huidige leiders zich aan mij op. ‘Een politiek leider moet soms beslissingen nemen die rampzalige gevolgen kunnen hebben voor de mensen. (…)

Dat was precies waar Mozes bang voor was.’ In de coronatijd zag ik leiders in allerlei landen hiermee worstelen. Maar toen de coronacrisis wat uit was geraasd, was het meteen raak met de volgende crisis. Er is oorlog op ons continent. Oekraïne wordt aangevallen door het Rusland van Poetin. Vrijheid: wanneer we denken dat ze vanzelf komt, is ze weg. De leiderschapsrol is overigens ook in Nederland zeer relevant. Boeren en burgers demonstreren vanwege de klimaat- en stikstofcrisis. Zij zoeken daarbij bewust grenzen op. Ook hierdoor komen de vragen omtrent vrijheid op ons af.

Nog onderweg

Vrijheid is dus nooit vanzelfsprekend maar stelt ons voortdurend voor vragen. Dit was ook zo bij het volk in de woestijn. De vrijheid werd steeds ter discussie gesteld.

Hoe vaak verlangde het volk niet terug naar de vleespotten uit Egypte? ‘Waren we maar in Egypte gebleven!’ Het volk Israël kon de schuld niet bij de leiders leggen. Hoewel het in de woestijn geen volstrekt egalitaire samenleving was, deed het individu ertoe. De Tora behoorde het gehele volk toe, ze was het erfgoed van iedereen. ‘Heel Israël was deel van het verbond.’ Het begrip ‘verbond’ speelt in het boek van rabbijn Sacks een grote rol. Hij noemt het verbond op de Sinaï de eerste verklaring van een vrije samenleving. ‘De diepste betekenis van de verbondssluiting bij de Sinaï is dat het de Israëlieten tot het volk van God maakte. God was een van de partijen.’

Het jodendom is volgens hem voortdurend zoeken, op weg gaan naar vrijheid. ‘Jood zijn is reizen, en weten dat de plek waar we zijn een rustplaats is, en nog geen thuis. Wie we zijn wordt niet bepaald door het feit dat we hier zijn, maar door het besef dat we uiteindelijk – na een dag, een week, een jaar, een eeuw of zelfs een millennium – weer verder moeten.’

Orde scheppen

Vrijheid is voor Sacks zeker geen anarchie, waarbij iedereen doet wat voor hem of haar persoonlijk goed voelt. Vrijheid is geen chaos. De ideale samenleving is volgens de Tora een geordende vrijheid die tot stand komt door de toepassing van het recht. God is een God van orde. Sacks stelt dat er een rechtstreekse lijn van Genesis naar Exodus loopt. In het scheppingsverhaal schept God een geordend universum. In Exodus, en in de boeken die daarop volgen, wordt de samenleving geordend. Er zit een hoop drama in die boeken, maar het drama staat er niet voor niets. Zoals God orde schiep in het universum, zo worden ook wij geroepen om orde te scheppen in ons persoonlijk leven en in de samenleving als geheel.

Het volk en zijn leiders

De weg van vrijheid hangt ook nooit van één individu af. Wanneer je de delen na Exodus leest, kom je daar wel achter. Daarop legt Sacks de nadruk in zijn boek Numeri. In het bijbelboek Numeri bevindt het volk Israël zich in de woestijn. Sacks vertelt wat dit voor het volk betekent. Het volk is inmiddels uit Egypte weggeleid. Ze zijn de Rietzee doorgetrokken en hebben bij de berg Sinaï de wet ontvangen. Het vertrek uit het land van de onderdrukking zit erop, ze zijn nu op weg naar een beloofd land. De woestijnperiode is voor het volk Israël een voorbereidingstijd om te leren hoe het kan leven in het beloofde land. Dat vraagt om ander leiderschap. De vraag is of Mozes en Aäron hier de geschikte leiders voor zijn. Mozes maakt plaats voor Jozua, en dat is goed.

Oerverhaal

Het joodse idee van partnerschap tussen God en mensen is in het boek een centraal gegeven. Voor ons ligt de taak die God ons geeft: op aarde vertegenwoordigers zijn van gerechtigheid en mededogen. Een typische joodse gedachte: wij zijn Gods partners. Ik ben hier op aarde niet aan mijzelf overgeleverd. Als mens heb ik een grote verantwoordelijkheid, maar de hemel blijft erbij betrokken. Sacks ziet het boek Exodus als een oerverhaal van vrijheid. Hij schrijft: ‘Er is geen verhaal dat zo invloedrijk is geweest bij de vorming van het innerlijke landschap van de vrijheid. Het heeft vele generaties geleerd dat onderdrukking geen noodlot is en dat niets vastligt in het weefsel van de geschiedenis.’

Vanuit dit verhaal zijn er meerdere vrijheidsbewegingen ontstaan. Die bewegingen beperken zich niet tot de joodse traditie maar strekken zich verder uit. Dit verhaal heeft de puriteinen geïnspireerd tot verzet tegen een heerszuchtige koning. Het speelde een grote rol bij de afschaffing van de slavernij. Ook vandaag wijst het bijbelboek Exodus ons een (uit) weg. ‘Als we een samenleving willen opbouwen met een menselijk gezicht, moeten we altijd kiezen voor de weg van Exodus met zijn boodschap van hoop en menselijke waardigheid.’

Exodus. Boek van de bevrijding

Jonathan Sacks, Exodus. Boek van de bevrijding, vertaald door Karl van Klaveren, Skandalon, Middelburg 2019