De inspiratie van Suster Bertken, een Utrechtse kluizenares

Nu laet ons jubileren!

Van 1426/1427 tot 1514 leefde Suster Bertken in Utrecht, de laatste 57 jaar ingemetseld in haar kluis bij de Buurkerk. De beperkte leefruimte belemmerde niet de ruimte in haar geest. De door haar opgetekende gedachten en visioenen inspireren nog steeds.

Heel Utrecht liep uit toen zij begraven werd. De grote Domklokken luidden voor Berta Jacobs, 87 jaar oud en al 57 jaar ingemetseld in een kamertje (kluis) bij de zogeheten Buurkerk. Niet dat er een grote begrafenisstoet was – de cel waarin deze Suster Bertken had gewoond, werd ook haar grafkelder. Het was ‘in het jaar onzes Heren 1514, dat van de aarde heengegaan was de devote maagd Berta Jacobsdochter, vol goede heilige werken’, zoals haar overlijdensbericht noteert.

Twee vensters

Berta was de buitenechtelijke dochter van de Utrechtse priester en prelaat Jacob van Lichtenberg. Deze had zowel op politiek gebied als in de kerk een invloedrijke positie. Het was in die tijd niet ongebruikelijk dat priesters een gezin hadden. Haar vader zorgde waarschijnlijke voor een goede opleiding voor haar en na zijn dood erfde ze een lijfrente. Mogelijk trad Berta eerst in bij het Regulierenklooster waar ze kennis maakte met de geschriften uit de Moderne Devotie. Dat was een kerkelijke vernieuwingsbeweging met veel nadruk op de persoonlijke omgang met God, het lijden van Christus omwille van onze verlossing en een sobere levensstijl.

Het was niet bepaald een rustig en stil bestaan

Toen ze 30 was, liet ze van haar erfenis een kluis bouwen aan de Buurkerk, in het centrum van Utrecht. Deze kluis had twee vensters, een naar de kerk zodat ze de vieringen kon bijwonen, en een naar buiten toe. Daar ging ’s middags gedurende één uur het luik open, zodat mensen een gesprek met haar konden voeren, en waar voor haar levensbehoeften gezorgd kon worden. Het was niet bepaald een rustig en stil bestaan. Haar buitenvenster was vlak bij de verschillende markten en de kerk zelf was tevens een vergadercentrum. Suster Bertken koos voor een streng ascetisch leven: ze nam geen vlees en zuivel, ze liep blootsvoets in haar onverwarmde kluis en droeg een ruwharen kleed op haar huid, onder haar rok. In de loop van de jaren groeide haar faam als raadsvrouw en heilige.

Inspireert nog steeds

Suster Bertken werd de eerste Nederlandse vrouw van wie teksten in druk verschenen. Een paar jaar na haar dood werden verschillende geschriften van haar gepubliceerd: overdenkingen onder meer over Kerst en Pasen, een dialoog tussen de ziel en Christus, gebeden en een aantal ‘liedekens’. Die laatste hebben ervoor gezorgd dat zij ook een plaats heeft gekregen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis.

Suster Bertken inspireert nog steeds. In de omgeving waar haar kluis heeft gestaan (na haar dood al snel afgebroken wegens een verbouwing aan de kerk), zijn kleine monumenten aangebracht. Een steen met een afbeelding van haar inkluizing bij de markt, een gedenksteen in het trottoir, een kunstwerk, een kleine gedenkhoek en een luidklok genaamd Bertken in de verkleinde Buurkerk, tegenwoordig het Speelklokmuseum. Zij is opgenomen in de recente wandelgids Vrouwen van Utrecht. Niet alleen draagt een Utrechtse studentenvereniging haar naam, er zijn ook verschillende theaterproducties aan haar gewijd. Sommige van haar liederen zijn op muziek gezet, haar ‘kerstvisioen’ is verschillende malen voorgedragen.

Bertken mediteerde met behulp van haar verbeeldingskracht over Christus

In 2010 werd de opera Suster Bertken, geschreven door Rob Zuidam, opgevoerd in het Amsterdams Concertgebouw. Zuidam schrijft: ‘Wat mij fascineert aan de teksten van Suster Bertken, is de merkwaardige discrepantie tussen de krappe ruimte waarin ze geschreven werden, en de onmetelijke afstanden die worden afgelegd in de visioenen die erin beschreven staan.’

De dichter Gabriël Smit mijmert over haar in zijn bundel Ik geloof (1957). Hij groeide op in de buurt waar Bertken ooit ingekluisd was. Uit zijn laatste gedicht:

Visioenen

Zoals Gabriël Smit doet met Suster Bertken, zo mediteert Bertken met behulp van haar verbeeldingskracht over Christus. Ook zij wil zo tot de diepere betekenis van de verhalen doordringen. Ze stelt zich levendig voor hoe het was voor Jezus op zijn lijdensweg, of voor Maria en Jozef in de Kerstnacht. Haar verbeelding wordt gevoed door de liturgie van de kerk, de Bijbel en de religieuze geschriften die ze las. Soms nemen de meditaties haar mee voorbij aan haar eigen fantasie en worden het visioenen. Deze noteert ze. Kenmerkend daarvan is de jubelende toon, het overdadige prijzen van God, Christus en Maria. Telkens weer lopen haar visioenen uit op grotere dankbaarheid, vreugde, overgave en godsvertrouwen.

In haar kerstvisioen beschrijft ze de bevalling van Maria.

Dit zou een beschrijving van een verlichtende ervaring kunnen zijn. Maria is transparant geworden, doorlicht, omgeven door een wolk, bijbels beeld van de nabijheid van God. Ze raakt voor zichzelf verborgen. Wat in haar als licht al aanwezig is, komt nu in stralen naar buiten. God ‘baart’ als eerste, namelijk in de geest van Maria. Daarna bevalt Maria in haar lichaam van Gods Zoon. Niet te begrijpen of te omvatten is het als God een mens tot woonplaats maakt. Alles verstilt, zelfs de eigen lofzang komt tot rust. Haar geest is verheven zodat haar lichaam het aardse werk kan volbrengen. Dan is er geen beletsel meer voor de geboorte – zonder enige tegenwerking, hinder of pijn wordt het Christuskind geboren.

Bertken besluit:

Liefdeswil

Veel van de overwegingen van Suster Bertken eindigen met dit gebed: ‘Moge uw goddelijke wil in mij eeuwig zonder einde geschieden.’ In de mystieke traditie wordt de liefde verbonden met de wil. Als Jezus bidt: ‘Mij geschiede naar uw wil’, dan gaat het om de liefdeswil van God. Dat díe wil mag geschieden, nu en altijd, dat is ook Bertkens verlangen. Die wil geschiedt, dat wil zeggen: is werkzaam, actief, trekt een spoor. Ze probeert niet zozeer haar eigen wil in overeenstemming met die van God te brengen, maar bidt dat zij in haarzelf zal voelen hoe groot de liefde van Christus is. Dan zal deze vanzelf haar eigen wil bijsturen en omvormen tot de liefdeswil van God. Want Christus is ‘de allerbeste bron van alle goedheid’.

Alles verstilt, zelfs de eigen lofzang komt tot rust

Ze bidt: ‘Wil mij zuiveren door uw brandende liefde, zodat geen onvolmaaktheid in mij blijft, waar ik u, mijn schepper en verlosser, mee mishaag en ik verlang met heel mijn hart dat uw goddelijke wil in mij zal geschieden nu en eeuwig zonder einde.’

Buitelen

‘Nu laet ons jubileren, uut minnen, doer verstant
Ende dat in veel manieren, die tijd is hier te hant.
Laat ons nu jubelen, uit liefde, uit begrip,
En dat op velerlei manieren, het is nu de juiste tijd’.

Suster Bertkens geschriften buitelen over van lofprijzingen voor Christus en God (die zijn niet altijd te onderscheiden). Er komt geen einde aan de manieren waarop zij Christus en zijn liefde voor de mens bezingt:

Geen engel of mens kan God toereikend prijzen en danken. Alleen God kan God volmaakt eren. Christus dus – of een mens met wie Christus is verenigd. In een ‘devoot gesprek tot Jezus op de Olijfberg’, zegt haar ziel:

‘U dorst ernaar mij zalig te maken en ik dorst ernaar zalig te worden, o zaligmaker, u bent mijn zaligheid, u bent het waar ik naar dorst, verzadig mijn verlangen door uw zoetheid. (-) Wat zal een zoete vereniging kunnen verhinderen, waar een verlangen is?’

Haar blik op Christus maakt het hart ruim en vrolijk

Hartstochtelijk levend

Een leven lang opgesloten te zitten, hoeft blijkbaar geen deprimerende zaak te zijn. De geschriften die Suster Bertken in haar kluis schreef, blijven inspireren. De blik op Christus, die haar teksten geven, maakt het hart ruim en vrolijk. Ze richten de aandacht weg van onszelf op wat Gods liefde wil bewerken. Dit zijn woorden van een hartstochtelijk levende vrouw:

‘Ic voel in my een vonkelkijn
Ik voel in mij een vonkje.
Het geeft licht in mijn ziel.
Daar wil ik mijn aandacht op richten.
De liefde is er volkomen toe in staat
daar een vuur van te maken.’
(uit lied 9)

Literatuur

Alle citaten zijn uit: Mi quam een schoon geluit in mijn oren, het werk van Suster Bertken, uit de serie Middelnederlandse teksten, Hilversum, 2007.