‘Het is onze bestemming om in Gods beeld te groeien’
In gesprek met Mor Polycarpus
Mor Polycarpus, aartsbisschop van de Syrisch-orthodoxe kerk van Antiochië in Nederland, legt uit wat het begrip theosis inhoudt. ‘Behulpzaam op de weg daarnaartoe zijn gebed, meditatie, vasten en de sacramenten.’
‘De ladder naar het Koninkrijk is verborgen binnen in je, in je ziel. Duik naar de diepte in jezelf, weg van de zonden, en daar zul je de treden vinden waarmee je kunt opstijgen.’ Met deze uitspraak van Sint-Isaak van Ninevé, ook wel bekend als Sint-Isaak de Syriër (gestorven omstreeks 700), illustreert Mor Polycarpus het proces van theosis: stap voor stap mogen wij gaan op de ladder die ons dichter bij God brengt om uiteindelijk beeld van Hem te worden.
Mor Polycarpus Augin Aydin (1971) is aartsbisschop van de Syrisch-orthodoxe kerk van Antiochië in Nederland, gezeteld in Glane, nabij Enschede. Hij is sinds 2007 geestelijk leider van de ruim twintigduizend Syrisch-orthodoxe christenen in Nederland. Hij is geboren in Zuidoost-Turkije, woonde en studeerde onder meer in Londen, Oxford, New York en Zwitserland, is monnik en werd in 2002 gewijd tot priester.
Ik tref Mor Polycarpus (Mor is een eretitel die zowel voor bisschoppen als voor heiligen wordt gebruikt) op een mooie zonnige dag in het klooster in Glane. In de tuin wandelen enkele zusters, een medewerker ontvangt mij en gaat mij voor, een statige trap op, naar de zaal waar de aartsbisschop heeft plaatsgenomen achter een lange tafel. Hij heeft alle tijd voor het gesprek. Een interview over een onderwerp dat zich niet zo makkelijk in woorden laat vangen.
Centraal bij het proces van theosis staat het besef dat het Woord van God mens is geworden. ‘Door zijn wil is Hij mens geworden, zodat Hij ons tot kinderen van zijn Vader kan maken’, aldus Mor Polycarpus. ‘Wij mogen, met behulp van de Heilige Geest, worden als God. Dat wil zeggen dat wij nooit in essentie als God kunnen zijn, maar als beeld. We zijn immers geschapen naar zijn beeld en in ons spirituele leven kunnen we in dat beeld groeien.’
Kunt u vertellen hoe dat proces van spirituele groei eruit kan zien?
‘Als wij spreken over theosis onderscheiden we drie stappen, stadia: de weg van de uitzuivering of katharsis, de weg van de verlichting waarin we toenemende kennis en ervaring van God opdoen en ten slotte de vergoddelijking, eenwording met God, waarin je de “voorsmaak” mag ervaren van eeuwig leven in Zijn Koninkrijk.
De eerste stappen op deze weg beginnen met ruimte maken voor God in ons leven. Ze zijn voor een deel lichamelijk. Dat wordt bijvoorbeeld zichtbaar in het gebed: je hebt woorden nodig om je tot God te richten en Hem te zoeken. Maar er komt een moment dat woorden niet meer nodig zijn, dan is stilte de plek waar je God ontmoet en ben je zo verbonden met Hem, dat je niet meer zonder Hem kunt leven.
De weg van uitzuivering is een voortdurend proces waarin je niet alleen zelf actief ‘doet’, maar het is ook een gave. God neemt het initiatief en wij mogen Zijn roep beantwoorden.’
De aartsbisschop spreekt rustig en tracht zich zo zorgvuldig mogelijk uit te drukken in het Nederlands. Soms komt de vertaalapp eraan te pas, maar enkele Engelse begrippen helpen ook om de mystieke weg van de theosis te verduidelijken. Ik herken veel parallellen met teksten van westerse mystici zoals van Johannes van het Kruis en Meister Eckhart, maar nieuw is voor mij het accent dat Mor Polycarpus legt op de relatie met onze naaste: ‘In het proces van zuivering van ons hart, komt er steeds meer plaats voor de Heilige Geest en voor onze naaste. Het gaat nadrukkelijk om de verticale beweging, naar God toe, en de horizontale beweging, in verhouding tot de mensen en de wereld om ons heen. We zijn verbonden met elkaar en onze verlossing komt ook van onze naaste. Door mededogen en werken van barmhartigheid en liefde groeit onze relatie met God. Daar waar beide, de horizontale en de verticale beweging, in elkaar steken is spiritualiteit en wordt het leven van allen gezegend.’
Het barmhartige hart is het hart dat in vuur en vlam staat voor héél de schepping, voor de mensen, voor de vogels, voor de dieren, voor de demonen en voor al wat geschapen is. Wanneer hij aan hen denkt of wanneer hij hen ziet, dan voelt de mens dat zijn ogen overlopen met tranen vanwege het intens medelijden dat zijn hart omvat; en als gevolg van het diep medelijden krimpt zijn hart en kan hij niet verdragen om ook maar het minste onrecht of smart te aanvaarden, te horen of te zien, dat door een schepsel wordt ondergaan.
Sint-Isaak van Ninevé
Wat kan ons behulpzaam zijn op de weg van theosis?
‘Er zijn verschillende gaven om te groeien in kennis en ervaring van God en de weg te gaan van de verlichting. Behalve gebed, meditatie en vasten zijn er allereerst de sacramenten. Zoals het doopsel, dat wast onze zonden van ons af en bekleedt ons opnieuw met de glorie van God. Daardoor hebben we de potentie en de mogelijkheid om door de genade van God het leven van het doopsel te kunnen leven en uiteindelijk deel te hebben aan het eeuwig leven. Het sacrament van de eucharistie als medicijn van het leven geeft ons de mogelijkheid één te worden met Christus. Daarnaast is er de cyclus van het kerkelijk jaar die ons dichter bij God brengt.
Ten slotte is in onze liturgie een grote plaats ingeruimd voor poëzie, als een prachtig instrument om het geheim van God beter te leren kennen. In de Byzantijnse traditie zijn het vooral iconen en die zijn voor ons ook heel waardevol, maar bij ons staat poëzie centraal, als een icoon van woorden.
Proza kent grenzen, poëzie gaat verder en opent een ander perspectief. Alle teksten zijn in het Aramees. Een groot deel van de liturgie is in het klassiek Aramees, maar we gebruiken ook de spreektaal Aramees die de meeste mensen hier in de kerk spreken. En tegenwoordig zijn ook teksten omgezet naar het Nederlands.’
Ieder mens gaat in het proces van theosis zijn of haar eigen weg, volgens eigen kracht en bereidheid. Sommige mystici hadden de mogelijkheid in hun geschriften hun ervaringen weer te geven, maar het blijft moeilijk om het te begrijpen, en vooral om dat wat gebeurt te vatten in taal. Dat speelt ook een rol in onze ontmoeting: ‘Taal is beperkt, onze woorden zijn te zwak om weer te geven wat er werkelijk leeft op spiritueel niveau tussen God en mens’, vat Mor Polycarpus de zoektocht van ons gesprek samen.
Kunt u ondanks dat woorden geven aan de fase van vergoddelijking?
‘Het is als dat wat gebeurt op de berg Tabor. De apostelen zien Jezus in het Licht en proeven de voorsmaak van het Eeuwig Leven. Terwijl ze nog op aarde zijn en hier hun taak te doen hebben, mogen ze een glimp ontvangen van het Koninkrijk en daar deel van uit maken. Het is als ijzer dat in het vuur wordt gehouden. Door het vuur kan het buigen en een andere vorm aannemen en verkrijgt het de eigenschappen van het vuur, zoals warmte en licht, maar in essentie blijft het ijzer. Een ‘vergoddelijkt mens’ leeft in de realiteit van deze wereld en weet van alle onrecht en verdriet, maar is door Gods Liefde omgevormd en beziet de wereld niet meer vanuit menselijk perspectief, maar met Zijn blik, doordrongen van spiritueel, goddelijk perspectief.
Vergoddelijking is de weg waarop God steeds meer door jou heen Zijn werk kan doen. Je blijft echter de mens die je bent, met je beperkingen en mogelijkheden. Onze bestemming is om verenigd te worden met God en in Zijn beeld te groeien. Zo mogen we aankomen in het Eeuwige leven en omarmd worden door Zijn liefde.’
Er valt een stilte. Mor Polycarpus eindigt met de woorden van de apostel Paulus: ‘Want nu zien wij nog door een spiegel, in raadselen, doch straks van aangezicht tot aangezicht. Nu ken ik onvolkomen, maar dan zal ik ten volle kennen, zoals ik zelf gekend ben.’ (1 Korintiërs 13:12) Het gesprek is ten einde. We verlaten de ruimte en na een korte rondleiding door de naastgelegen kapel doet Mor Polycarpus mij uitgeleide naar beneden, de trap af. In mij klinken zijn woorden na: ‘God kent onze zwakheid, maar het is het belangrijkste om de wil te hebben de ladder op te gaan.’
De Syrisch-orthodoxe christenen staan bekend als ‘Suryoye’, de naam waarmee men in de Oudheid de inwoners van ‘Syrië’ aanduidde. Daarmee werd bedoeld al het land ten oosten van de Middellandse Zee en tot ver in Noord-Mesopotamië.
Vanaf circa 1970 kwamen de eerste Syrisch-orthodoxe gastarbeiders naar Nederland, later gevolgd door groepen asielzoekers. De meesten vestigden zich in het oosten van het land, vanwege de mogelijkheid van werk in de metaal- en textielindustrie.
Het klooster Mor Ephrem de Syriër in Glane, dat eerder toebehoorde aan de paters Maristen, dient nu als nieuw centrum voor de gemeenschap. Het heeft onder meer een begraafplaats, kapel en kathedraal, er is een uitgeverij en men geeft een eigen tijdschrift uit.
Margreet Meijer is geestelijk begeleider en voormalig redactielid van Herademing.
Literatuur
Frans Wiersma (tekst), Suryoye in beeld – een fotoreportage van een religieuze groepering in Nederland, Stichting Bedehuizen, bulletin 43, november 2013.
Vertaald uit het Syrisch door Sebastian P. Brock, De wijsheid van Sint Isaak van Ninevé, Partuté, schatten van de Syrische Vaders, deel 1, Bar Hebraeus Uitgeverij, Glane, 2008.
A.M. Allchin, vertaald door B. Yanik, Het Barmhartige hart. Dagelijkse lezingen met St. Isaak de Syriër, Partuté, schatten van de Syrische Vaders, deel 2, Bar Hebraeus Uitgeverij, Glane, 2019.
