Zweet

zweetdoek

Wat is zweet? Zakelijk gezegd: vochtafscheiding via de huid, met als hoofdfunctie afkoeling van het lichaam. Maar als wij transpireren denken we niet primair aan die verklaring, eerder gaan onze gedachten uit naar de persoon die zweet. Dat wil zeggen, naar de persoon die zich inspant of van wie veel gevergd wordt.

Ook de bijbelse mens wist van inspanning en moeite. En dat in een warm klimaat. Zweet zal daarom wel een vaak voorkomend verschijnsel zijn in de bijbel. Of toch niet?

Grondtekst

Er zijn slechts enkele teksten waar gesproken wordt over zweet. Tweemaal spreekt het Oude Testament ervan: ze’ah in de verbinding beze’at ‘appèak, ‘met het zweet in je neusgaten’ (Gen. 3:19), en jèza’ (Ez. 44:18). Onzeker is het woord da’at in Jesaja 53:11, dat sommigen als ‘zweet’ vertalen.

In het Nieuwe Testament verschijnt eenmaal hidroos, ‘zweet’, met de lijdende Heer als subject (Luc. 22:44). Daarnaast komen we vier keer soedarion, ‘zweetdoek’, tegen; een soort grote zakdoek.

Letterlijk en concreet

a.Het is opmerkelijk hoe weinig de bijbel spreekt van ‘zweet’, zeker als we letten op de woorden van God na de rebellie van de mens in de tuin van Eden: ‘in het zweet van je neusgaten (aangezicht) zul je brood eten’ (Gen 3:19). Wie wil eten, zal tot zwetens toe moeten zwoegen. Nergens komt dat meer terug (vgl. Barnabas 10:4; Josefus in Joodse Oorlog III,5 en Joodse Geschiedenis VII,282). Hebben de bijbelschrijvers bewust het noemen van zweet vermeden, wellicht omdat zweet, net als andere lichamelijke afscheidingen, de mens onrein maakt? De priesters moeten zich dusdanig kleden dat de kleding geen transpiratie teweegbrengt (Ez. 44:18), omdat zweet verontreinigt.

b.In de nieuwtestamentische tijd dragen mensen (mannen) een doek bij zich om af en toe het zweet van hun gelaat te vegen. Deze zweetdoek ligt over het gelaat van de gestorven mens en gaat met de dode het graf in (Joh. 11:44; 20:7).

Beeldspraak en symboliek

a.Zweet op het voorhoofd is symbool voor de hardwerkende en ploeterende mens. Zweet staat voor moeite en strijd, nodig om te overleven. Soms zijn de inspanningen zo zwaar dat zij uitlopen op een vorm van lijden. Aldus gebruikt de schrijver van Genesis 3 het beeld van de zwetende mens. Overal om zich heen ziet hij het zwetende gelaat van mensen en die waarneming gebruikt hij om de vervreemding van de mens met God en met elkaar tot uiting te brengen. Het is het leven buiten de tuin van Eden.

b.Lucas vertelt als enige over de hevige doodstrijd van Jezus met de woorden ‘… en zijn zweet werd gelijk bloeddruppels, die op de aarde vielen’ (22:44). Niet van belang is de vraag of Jezus hier echt bloed zweet. Het gaat om beeldspraak, waarmee Lucas Jezus’ angst en lijden in hun hevigste zin kan beschrijven.

c.Interessant is de rol van de zweetdoek in het Nieuwe Testament. In de parabel van de ponden verbergt de derde man het gekregen pond in de zweetdoek, uit angst voor deHeer (Luc.19:20). Hoewel de zweetdoek in de Oudheid wel dient om geld in te bewaren, roept dit gebruik in de parabel enige ironie op. De man doet niets met het pond, dus hoeft hij de zweetdoek niet te gebruiken voor het afwissen van zweet! Johannes gebruikt de zweetdoek bij de beschrijving van twee opstandingsverhalen: bij Lazarus’ en Jezus’ opstanding (Joh. 11:44; 20:7). Kennelijk heeft de auteur met opzet een rol toebedacht aan de zweetdoek; de doek verbindt de beide verhalen. Maar er is ook een verschil. Lazarus komt na de roepstem van de Heer naar buiten, nog omwonden door grafkleding, en met de zweetdoek over het gelaat. Anderen helpen hem de doodskledij af te leggen. Als de leerlingen bij het lege graf van Jezus komen ligt de grafkleding aan de ene kant en de zweetdoek opgevouwen aan de andere kant. De doodsklederen symboliseren hier dat de dood voorbij is. Bewust en zorgvuldig heeft de Levende de dood achter zich gelaten. Dit beeld accentueert de echtheid en kracht van de Levende. Het boek Handelingen vertelt dat Paulus’ zweet-en gordeldoeken genezende kracht bezitten, zodat zieken bij aanraking worden genezen (19:12). Soortgelijke verhalen deden in de Oudheid vaker de ronde. Zij bedoelen aan te geven dat de drager van deze kledij in bijzondere relatie tot God staat; van de kleding gaat enorme kracht. Denk bijvoorbeeld aan de legende van Veronica. Zij reikt Jezus tijdens zijn kruisweg een zweetdoek aan en na gebruik door Jezus blijft daarop een afdruk van zijn gelaat achter. Het verhaal gaat dat de zieke keizer Tiberius door aanraking van Veronica genezen werd.

Praxis

a.Liederen:

Liedboek: Gezang 80; 178; 180; 406; Evangelie I: 16; Liederen: 10; Kinderen: 36; Zingend V: 15; VI: 92.

b.Poëzie:

Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten, Amsterdam 1980, blz. 35: ‘De aarde’. Van der Graft, Mythologisch, Baarn 1997, blz. 256: ‘Adam en Eva’. Martinus Nijhoff, Verzamelde gedichten, Amsterdam 1975, blz. 510: ‘Het zwetende beeld’. A. Roland Holst, Voorlopig, Amsterdam 1976, blz. 78: ‘Te moe’.

c.Verwerking:

Aan de hand van legenden over bijzondere doeken, bijvoorbeeld die van Veronica of die van de Turijnse lijkwade, kan de diepere betekenis van de bijbelse doeken aan de orde komen. Ook kan men starten bij het beeld van zwetende mensen: in de sport, het werk, bij angst enzovoort. Wat roept dat beeld bij ons op. Thema’s zijn leven en dood, moeite en strijd, rein en onreinheid.

Verwijzing

Het woord zweet heeft raakvlakken met ‘doorn‘, ‘bloed‘ en ‘tranen‘ (denk aan onze term ‘bloed, zweet en tranen’). De zweetdoek is verwant aan de ‘sluier‘ en ‘kleding‘.