De kracht van verhalen: helen, verbinden, inspireren
Het gaat in ons blad wel vaker over de zoektocht van gemeenten in veranderingsprocessen. Wat gaat goed? Wat kan en moet anders? Hoe willen we gemeente zijn? In dit artikel wordt een methode beschreven die behulpzaam kan zijn bij die zoektocht. Een onverwachte methode misschien. Maar tegelijk, hoe eenvoudig kan het zijn?
‘Nog 235 kerkleden, en toch gaat de Oosterkerk in Enschede dicht. Je krijgt mensen niet meer in de benen’, zo berichtte het Nederlands Dagblad vorig jaar. Anno 2025 worstelen veel kerkenraden met de vraag: sluiten, samenwerken of zoeken naar andere wegen?
Een passend antwoord heeft de gemeente zelf in huis: in de persoonlijke verhalen van gemeenteleden. Luister en vertel de verhalen, want die geven richting aan, zo betoogt communicatieadviseur en storypractitioner Marina Kapteyn. Diverse gemeenten hebben al kennisgemaakt met haar methodiek van storylistening en storytelling. In dit artikel leest u meer over deze methodiek.
Cijfers en meer
Circa 40 procent van de Nederlanders zegt nog religieus te zijn en een nog kleiner percentage bezoekt regelmatig een kerkdienst (CBS, 2022). Achter deze neergaande trend gaan verhalen schuil van mensen, teleurgesteld, afgehaakt, om wat voor reden ook. Die verhalen zijn een waardevolle bron van informatie als je wilt doorgronden waarom mensen niet meer kiezen voor de kerk op zondag of voor het lidmaatschap van een kerk überhaupt. Verhalen maken de drijfveren van menselijk handelen zichtbaar en zijn daarom noodzakelijk, wil men begrijpen waarom dingen gaan zoals ze gaan. ‘Verhalen zijn data met een ziel’, aldus de Amerikaanse hoogleraar management en onderzoeker Brené Brown.
Verhalen ophalen is schatgraven naar een routekaart voor verandering
De kracht van verhalen: betekenisgevend, herkenbaar, richtingwijzend
Wij mensen zijn van nature verhalende wezens. Ieder mens heeft verhalen in zich. Bijvoorbeeld over een diep verlangen, successen die je ooit behaalde of over worstelingen met jezelf. Het zijn die persoonlijke verhalen die ons uniek maken.
Verhalen hebben emoties in zich, waarmee je als verteller luisteraars kunt raken, vaak omdat ze gaan over ervaringen die herkenbaar zijn. Als luisteraar kun je je zo identificeren met de verteller, je voelt je verbonden. Kijk maar naar Petrus in het Land, waar de geloofsverhalen van mensen breed worden gedeeld. Ze raken ons vaak omdat we ons herkennen in de vragen, worstelingen of overwinningen van anderen.
Onze verhalen zijn veelzeggend – laten we ze meer delen!
Naast onze eigen verhalen zijn er ook de oeroude verhalen die we overgeleverd krijgen. Ze bevatten lessen en inzichten die onze voorouders aan ons wilden doorgeven, om ervan te leren in de drang om te overleven als mens. En die wij daarom ook weer doorgeven aan onze kinderen. De Bijbelverhalen zijn daar mooie voorbeelden van. Maar denk ook aan de sprookjes van Andersen of de Jiddische verhalen die eerder in dit blad gedeeld zijn. Ze bevatten stuk voor stuk inzichten en wijzen ons een weg.
Zo zorgen verhalen ervoor dat wij kunnen voortbestaan. Verhalen zijn onmisbare richtingwijzers op onze weg door het leven. Eenvoudig te onthouden en door te vertellen.
Wat is storylistening?
Het is een methode voor kwalitatief narratief (verhalend) onderzoek die in de gemeente en met gemeenteleden (laagdrempelig) is uit te voeren.
Systematisch verhalen delen en luisteren is één onderdeel van storylistening. Het andere is oogsten: patronen ontdekken uit de verzamelde verhalen en inzichten.
De methodiek is eenvoudig te leren, in een workshop van slechts één of enkele avonden, afhankelijk van het doel. Leren luisteren, samen met de vertellers nagaan wat een verhaal te zeggen heeft. Daar heb je een leven lang plezier van.
De methodiek
Storylistening werkt goed in een kleine groep van vijf tot zes mensen, maar ook in een één-op-éénsituatie. Aan de hand van één specifieke vraag wordt deelnemers gevraagd hun verhaal te vertellen. De vraag is gevormd naar aanleiding van een voorliggend probleem of een verlangen, zoals ‘wat is datgene wat ons als gemeente bindt?’ Welke herinnering (welk verhaal) komt naar boven en wat maakt dit duidelijk?
Voor wie kan storylistening een waardevolle tool zijn?
Voor een kerkelijke gemeente die
- luisteren op één wil zetten: gemeenteleden raken vertrouwd om hun geloofsverhalen te delen en oordeelloos te luisteren; zo werk je samen aan meer verbinding;
- haar profiel (identiteit) helder wil krijgen; de verhalen van gemeenteleden helpen de identiteit en waarden concreet te maken; een goede tool voor vacante gemeenten die hun profiel willen formuleren;
- nadenkt over haar visie en toekomst (waar willen we naartoe?); de toekomstverhalen van gemeenteleden schetsen een beeld van verlangen voor de gemeente (over vijf jaar zijn we een gemeente waar… etc.); een goede tool voor vacante gemeenten die hun visie willen formuleren;
- worstelt met verandervraagstukken; door verhalen op te halen krijg je inzicht in belemmeringen, obstakels en bronnen van weerstand bij veranderingen.
In de communicatie:
- een kerkelijke gemeente, die goed naar buiten wil treden, vormt en vertelt haar verhaal (wie zijn we, waar staan we voor, wat doen we?); verhalen zijn eenvoudig te onthouden en door te vertellen.
- als je dit verhaal steeds laat terugkomen in de communicatie, versterkt dit de profilering.
- wanneer een predikant (meer) leiderschap wil tonen, kan het vertellen van zijn of haar eigen zingevingsverhaal (‘waarom doe ik wat ik doe’) een krachtig instrument zijn.
Verandering en onderstroom
Ook in veranderprocessen laten verhalen hun kracht zien. Veranderen en weerstand gaan hand in hand. Weerstand vindt vaak zijn bron in aannames, normen, waarden, beeldvorming, gedachten of patronen van handelen. Kortweg emoties, ook wel onderstroom genoemd. Onzichtbaar, ongrijpbaar, ondefinieerbaar maar wel voelbaar. Wil je weten waar weerstand vandaan komt, dan zul je op zoek moeten gaan naar die onderstroom. Persoonlijke verhalen halen de onderstroom naar boven en laten ons begrijpen waarom zaken gaan zoals ze gaan. Om succesvol te veranderen heb je de kracht van verhalen nodig.
Ook in gemeenten is onderstroom aanwezig. Gemeenten bestaan immers uit mensen. Kerkenraden zijn echter niet gewend om naar verhalen op zoek te gaan en deze onderstroom te benutten. Ze zoeken de oplossing voor vragen nog te vaak in wat je kunt zien of weten, de feiten. Terwijl het zo veel meer inzicht kan geven als je in de gemeente verhalen ophaalt en de onderstroom onderzoekt.
Storylistening: een methode om onderstroom naar boven te halen en te benutten
Verhalen zijn ‘laaghangend fruit’ als je inzicht wilt krijgen in wat er daadwerkelijk speelt, waarom mensen handelen zoals ze doen. Ik heb al met diverse kerken gewerkt, waar mensen door te luisteren, elkaar beter zijn gaan verstaan. Gedeelde waarden werden concreet en nieuwe perspectieven openden zich. Maar ook: gemeenteleden werden zich bewust van wat belangrijk is in een gemeente en wat hen aan elkaar bindt of waar nog een brug te slaan is.
Bij het ophalen van verhalen gaat het niet om de verhalen zelf, die zijn een middel. Het doel is: oplossingen vinden. Daarvoor heb je dan niet 1 of 2, maar een hele serie verhalen nodig. Dan komen er patronen naar boven, de echte richtingaanwijzers (zie kadertekst De praktijk).
De praktijk
De Protestantse wijkgemeente Lichtkring in Alphen aan den Rijn had de wens om haar waarden concreet te krijgen, en om vanuit die waarden beleid te maken voor de toekomst.
Ik heb zes verhalenambassadeurs (gemeenteleden) getraind in de methodiek van storylistening. Samen met hen heb ik verhalend onderzocht waarom mensen zich thuis voelen in de Lichtkring. Uit 40 verhalen konden we een aantal gedeelde waarden destilleren als ‘ruimte voor verschillen’, ‘actief’, ‘omziend naar elkaar’, ‘bereidwillig om elkaar te helpen’.
Deze waarden komen terug in het nieuwe beleidsplan. Het toekomstbeeld in het beleidsplan is geschetst op basis van 40 toekomstverhalen van gemeenteleden (‘hoe ziet mijn ideale Lichtkring er over vijf jaar uit?).
De Protestantse gemeente Hillegom wilde scherper krijgen wat haar identiteit en waarden zijn, ze wil dat in de communicatie goed laten terugkomen.
In deze gemeente heb ik samen met een collega in drie workshops en een aantal één-op-ééntrajecten 30 verhalen opgehaald. Deze lieten zien waarom mensen zich wel of juist niet meer thuis voelen in de gemeente. Naast wauw-verhalen waren er auw-verhalen, die ook betekenisvol waren. De uitkomsten heeft mijn collega mooi gevisualiseerd op 1 A4. Deze oogst wordt de basis voor het verhaal van de gemeente en nieuwe communicatie-uitingen.
We kregen terug dat het proces op zich al mooi was voor de gemeente: ‘Naar elkaar luisteren werkt op een laagdrempelige manier samenbindend’.
De Protestantse gemeente Boskoop wilde werken aan meer verbinding tussen gemeenteleden, nadat twee wijkgemeenten waren samengegaan. Het begon met elkaar beter leren kennen. Hoe doe je dat?
In workshops van maximaal acht mensen heb ik mensen uitgenodigd hun geloofsverhaal te vertellen. Ik trainde hen in narratief luisteren, het vertellen van hun verhaal en het samen reflecteren: wat heeft het verhaal mij te zeggen? Ook nu nog, na een aantal jaren, zegt men dat het verbindend heeft gewerkt om de ander tevoorschijn te kunnen luisteren en de ruimte te geven om zijn of haar verhaal te vertellen. De kracht: luisteren zonder oordeel en elk verhaal mag er zijn.
Bloei en nieuw elan
Het wordt tijd dat kerken, die worstelen met grote en kleine vraagstukken, de verhalen van mensen uit hun geloofsgemeenschap gaan ontdekken als bron van informatie, met de patronen als duiding en oplossingsrichting. Dan kunnen er verrassende inzichten ontstaan. Ik pleit er daarom voor dat mensen meer verhalen gaan delen en anders naar elkaar gaan luisteren: ‘de ander tevoorschijn luisteren’. Dan zullen ze elkaar beter gaan begrijpen en ontstaat er ruimte om een nieuwe wind te laten waaien.
Lees meer op www.alphastory.nl
Marina Kapteyn is zelfstandig communicatieadviseur en storypractitioner. Ze is sinds 2015 eigenaar van Alphatekst en ontwikkelde in 2023 het merk Alphastory voor haar storytellingactiviteiten. Ze adviseert en begeleidt sprekers, schrijvers en bestuurders in kerken en andere organisaties bij vraagstukken rond verandering, communicatie en leiderschap. In haar workshops en trainingen leert ze haar cursisten anders te luisteren, hun verhaal naar boven te halen en te vertellen.
