Menu

Basis

De ontzagwekkende plaats bij Jakob en de Jakobsladder

Handreiking over Genesis 28:10-22

Beeld: Hans, Pixabay

Het verhaal van Jakob en zijn droom gaat over een inspirerende plaats: Beth-El. De Jakobsladder is het beeld geworden van een bijzondere Godservaring. In deze Handreiking biedt theoloog en Herademing-redacteur Neely Kok vragen en overwegingen aan om de tekst nader te beschouwen.

In bijbelverhalen zijn allerlei inspirerende plaatsen te vinden. Jeruzalem als inspirerende plek op aarde, maar evengoed als beeld van de toekomende wereld met het nieuwe Jeruzalem (Openbaring 21). Bethlehem dat tot de verbeelding spreekt met de geboorte van Jezus. De woestijn als plek van volhouden en van bezinning. Maar vooral het verhaal uit Genesis 28:10-22, dat bekend is geworden als de Jakobsladder, spreekt tot ons in spirituele zin. Op talloze plekken is het afgebeeld, van kinderbijbels tot kerken.

Genesis 28: 10-22

Wat is in het kort het verhaal? Jakob heeft als jongste zoon door bedrog de zegen van het eerstgeboorterecht ontvangen, die bestemd was voor de oudste zoon (Esau). Als Esau daar achter komt wil hij Jakob vermoorden. Jakob gaat weliswaar op zoek naar een vrouw, maar zijn reis is ook een vlucht. Als de nacht invalt legt hij zijn hoofd op een steen. Hij ontvangt een droom waarbij de hemel opengaat en engelen omhoog en naar beneden gaan. God verschijnt en bemoedigt Jakob met de belofte van nabijheid. Jakob zal een groot volk worden dat gaat wonen waar hij nu ligt, en in hem zullen alle volken op aarde gezegend zijn. Als Jakob wakker wordt is hij verrast: ‘Dit was een plek waar de Eeuwige aanwezig is en ik wist het niet. Dit is Bethel (huis van God), de poort naar de hemel.’ Hij zet de steen rechtop, wijdt deze met olie en legt een gelofte af.

Hij is op de vlucht, voor zijn broer en wellicht ook voor zichzelf

In dit verhaal zijn verschillende onderdelen die uitnodigen tot nadere beschouwing. Bij elk onderdeel vind je een overweging, vraag of overdenking.

Vluchteling of pelgrim

Jakob vertrekt alleen uit het ouderlijk huis op weg naar familie, maar het is een erg lange tocht die hij voor de boeg heeft. Zijn oude en blinde vader laat hij achter, niet wetend of hij die nog zal terugzien. Zijn moeder, die hem altijd steunde, kan hem niet meer ter zijde staan. Zijn broer Esau is zo kwaad dat hij Jakob wil vermoorden. Al draagt Jakob een onuitwisbare en rijke zegen, hij heeft zeker geen schoon geweten. Je zou kunnen zeggen dat hij op de vlucht is, voor zijn broer en wellicht ook voor zichzelf.

Toch zal blijken dat God hem juist wel ziet en hem eveneens z’n zegen schenkt. Jakob vertrekt vanuit Berseba naar Charan. Een reis van zo’n 800 kilometer. Die lange reis, waarop van alles gebeurt, zou dan eerder – of misschien ook – gezien kunnen worden als een pelgrimsreis. Hij reist de weg terug waar zijn grootvader Abraham vandaan kwam. En is op weg naar familie waar hij een vrouw hoopt te trouwen. Is het een reis vanuit het donker naar het licht? Vanuit bedrog via inkeer en een ontmoeting met God naar uiteindelijk het vinden van liefde?

Vragen:

  • Welke mogelijkheid spreekt je het meest aan: de vlucht of de pelgrimsreis en waarom?
  • Zijn er aspecten uit je eigen leven die je herkent in dit deel van Jakobs ervaringen?
Een veld met bloemen met midden in een steen
Jakob gebruikte een steen als hoofdkussen.
beeld: d Bossarte, Pixabay

De steen

De zon is ondergegaan. Ook dat kan breder ervaren worden dan alleen de letterlijke mededeling: het zal donker geweest zijn in zijn hart en leven. Jakob zoekt een plek om te slapen en pakt een steen die hij onder zijn hoofd legt. Na de droom zet hij deze steen rechtop, als een altaar, en wijdt hem met olie. Deze plek is voor hem een ontzagwekkende, heilige en betekenisvolle plek geworden.

Overweging en vraag:

Herademing-hoofdredacteur Kitty Bouwman had onlangs bij de redactievergadering stenen bij zich, verschillend van vorm en kleur. Wij, de redactieleden, werden uitgenodigd een steen uit te kiezen. Daarna voelde ieder voor zich de steen in en met onze handen. De vraag aan ons was: op welke plaats heb je iets van Gods aanwezigheid ervaren? We konden in onze gedachten en in stilte naar een dergelijke ervaring (of iets dat daarop leek) toegaan. De vraag erna was: wat deed die ervaring met je? Vervolgens wisselde je die ervaring uit met iemand die je mocht uitkiezen uit de groep. Het waren prachtige, ontroerende, soms ook humoristische ervaringen die wij, dat bleek wel, graag met elkaar deelden. Tot slot kon iedereen zijn of haar ervaring in één woord uitdrukken. Het was een bijzondere opening van de vergadering!

Misschien nodigt dit voorbeeld uit tot een dergelijke uitwisseling?

Door de droom valt ons een nieuw inzicht in de schoot

Een hand waarop een steen ligt
We voelden de steen in en met onze handen.
Beeld: atihan, Pixabay

Een droom

Bekend is dat mensen overal op de wereld in alle tijden zich in bijzondere omstandigheden neerlegden om te gaan slapen, in het hoop op een verlichtende of richting-aanwijzende droom. De droom is een toestand waarin het onderbewuste actief is. Er kunnen beelden ontstaan, die we in sommige gevallen als ‘gegeven’ ervaren. Een nieuw inzicht valt in onze schoot, doemt in ons op, zonder dat wij zelf actief iets daaraan hebben bijgedragen.

Vraag:

Is/zijn er in jouw leven een of meer dromen geweest die bijzonder voor je zijn?

De ladder

‘En zie… een ladder!’ Zo staat het in de grondtekst. Kijk! Een ladder die op de aarde staat en tot aan de hemel reikt (vers 12). Hemel en aarde, zo vertelt die ladder, worden hier met elkaar verbonden. De hemel komt naar de aarde, naar die hulpeloze Jakob. Zou het zo kunnen zijn dat de figuur van Jakob hier ook staat voor de mensheid als collectief? De mensheid, die op het eerste gezicht godverlaten lijkt. Allerlei dingen zijn misgelopen; we hebben schuld aan hoe we met de aarde omgaan en in de relationele sfeer. Er is immers geen mens die schuldloos kan leven. Zo bezien staat deze ladder symbool voor Gods trouw en zorg voor alle schepselen, ondanks alles. God blijft zich ontfermen over ons en over deze wereld, zo belijden wij in de zondagse viering als wij het ‘kyrie eleison’ zingen en het ‘gloria’ erna.

Vraag:

(Hoe) ervaar je de verbondenheid van God met de aarde, de mensen, met jezelf?

Zwart wit tekening van de Jakobsladder
De Jakobsladder wordt vaak afgebeeld.
Beeld: Gordon Johnson, Pixabay

De engelen

De engelen stijgen op en dalen af, staat er in dit bijbelverhaal. Eerst lees je eroverheen, maar bij nadere beschouwing lijkt dit toch vreemd. De engelen zouden toch vanuit de hemel naar de aarde komen om dan weer terug te gaan? Maar kennelijk zijn de engelen al op aarde aanwezig. En de stroom houdt ook niet op: de engelen blijven heen en weer gaan. Een joodse uitleg hierover vertelt een ontroerende reden voor deze gang van zaken. Beneden op aarde zien de engelen Jakob de sloeber liggen, de uitgeputte vluchteling. Maar komen ze boven dan zien ze het stralende beeld van Jakob, dat bij de Eeuwige bewaard wordt; de Jakob zoals God hem ziet. De engelen dalen vol verbazing weer af naar die vluchteling en stijgen op om het stralende beeld van die mens te aanschouwen.

Vragen:

  • Engelen, waar ontmoet je die eigenlijk?
  • Is er iemand (of een groep) van wie je zou wensen dat een stralend beeld van haar of hem (hen) bewaard wordt bij God?

De belofte

Bij Jakob introduceerde de Eeuwige zich als ‘de God van je voorvader Abraham en van je vader Isaak’. Geen verre God, die almachtig is, alziend, of de Ene. God introduceert zichzelf als de God die jouw vader (en moeder) en jouw grootvader (en -moeder) ook al kenden. Een relationele God, die ook de naam draagt ‘Ik zal er zijn’. In de levens van Abraham en Isaak heeft God zich al laten kennen als Degene die in hun levens meetrok ten goede. De naam van God ‘Ik zal er zijn’ is ook geldig voor Jakob. Hem wordt land beloofd om op te wonen (grond onder de voeten en een dak boven zijn hoofd), bescherming (steun in de rug) en hem wordt ruimhartig nageslacht beloofd (toekomst). Jakob is dan ook onder de indruk van de droom, en van de ontmoeting met/de belofte van God. Hij legt zelf ook een gelofte af. Toch heeft hij nogal wat voorwaarden. Hij zegt: ‘Als God mij terzijde staat en mij op deze reis beschermt, als Hij mij brood te eten geeft en kleren aan mijn lichaam, en als ik veilig terugkom bij mijn verwanten, dan zal de Eeuwige mijn God zijn.’

Vragen:

  • Was God ook al aanwezig in de levens van je (voor)ouders? Wat betekent dat?
  • Hoe zie je de verhouding tussen de belofte van God en de gelofte van Jakob?

Moeten eerst de schellen van onze ogen vallen, zoals bij de Emmaüsgangers?

Ontzagwekkend

‘Deze plaats is ontzagwekkend’, zegt Jakob.

Vraag:

Misschien ken je ook wel zo’n plaats waarvan je dat zou kunnen zeggen. Als je ernaartoe terug zou gaan, heeft die plaats dan nog dezelfde werking?

Overweging:

De vraag is of deze ervaring (van de ladder, de engelen, God die nabij is en je beschermt) iets is dat je in een droom ervaren mag. Of is dit nu juist de werkelijkheid (God is tegenwoordig, God is in ons midden, engelen omringen ons) waar we maar zo af en toe een glimp van opvangen? Moeten eerst de schellen van onze ogen vallen, zoals bij de Emmaüsgangers? Zij herkenden in eerste instantie in de vreemdeling met wie ze in gesprek gaan, niet de gestorven Jezus, laat staan de opgestane Christus. Dat gebeurt pas aan tafel bij het breken van het brood. Of is een droom of een visioen nodig om die ontzagwekkende werkelijkheid van God op het spoor te komen?

Hebreeuwse Bijbel
De Hebreeuwse Bijbel begint met de letter ‘beth’.

Vragen:

Eerbied vervult Jakob na die droom waarin God aanwezig was en een belofte deed. Hoe zou eerbied een plek kunnen hebben in jouw leven? Waarover ben je met eerbied vervuld?

Bethel, de letter beth

Jakob noemt die ontzagwekkende plaats Beth-El, dat betekent letterlijk ‘huis van God’. Er zijn nogal wat kerken in Nederland die die naam dragen. In de Bethelkerk waar ik wel eens voorga als predikant staat die letter (want dat is het!) Beth op de stola en het liturgisch kleed. Het is ook de eerste letter van het eerste woord waar de Hebreeuwse Bijbel mee begint: Beresjit (in [het] begin, in beginsel, in principe). Ook daar hebben de joodse geleerden over nagedacht: waarom begint het boek Genesis met deze letter, waarom is dat de eerste letter die op papier komt of uitgesproken wordt als we het uitgebreid over God gaan hebben? De vorm – lees van rechts naar links – van de letter Beth vertelt een verhaal.

Hebreeuwse letter Beth

Met de schepping schenkt God ons grond onder de voeten, zijn trouw is een steun in de rug, de bijbelverhalen een dak boven ons hoofd. Zo kunnen wij gericht zijn op en werken aan de toekomst; dat is de opening in de letter. Vanuit die ‘dekking’ van de Eeuwige kunnen wij ons leven op aarde leiden en uitzien naar een ontmoeting met onze Schepper.

Vraag:

Is er ergens een ‘huis van God’ waar je je thuis voelt?

Neely Kok is emeritus predikant PKN en begeleider van kloosterweekenden.


Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken