Een drieluik
Bij Judit 7,19-32
Judit 7,19-32 vormt het dieptepunt en, achteraf gezien, het keerpunt van de gebeurtenissen die in het boek Judit verhaald worden. Vanaf hoofdstuk 8 wordt, eindelijk, de figuur van Judit ten tonele gevoerd, die handelend begint op te treden. Zover is het in hoofdstuk 7 echter nog niet. Dat staat nog geheel in het teken van de voortschrijdende belegering van Betulia, waarbij de militaire en theologische nood tot een hoogtepunt is gestegen. De voorafgaande twee hoofdstukken zijn van belang als achtergrond bij wat in hoofdstuk 7 ter sprake komt. De hoofdstukken 5 en 6 behandelen namelijk aspecten van de voorbereiding van de geweldige alliantie die tegen Israël ten strijde trekt.
In het kader van het verzamelen van informatie over het volk Israël op initiatief van Holofernes komt in hoofdstuk 5 de Ammoniet Achior aan het woord, die in een indrukwekkende redevoering de Assyrische bevelhebber en de zijnen op het roemruchte militaire verleden van Israël wijst en dit in direct verband brengt met de ondersteuning van Israël door Israëls God; zolang deze ondersteuning er is en het volk niet zondigt, is Israël vrijwel onverslaanbaar en is van een militaire confrontatie dus af te zien.
De macht van Israëls God betwijfeld
Hiermee schildert het boek Judit niet alleen een discussie in het kamp van Holofernes, maar schetst het ten opzichte van de lezer ook een theologisch en ‘heilshistorisch’ kader dat uit de geschiedenis van Israël put en verwachtingen schept voor het vervolg van de gebeurtenissen. Is Israël namelijk zondig? Daarover heeft het boek Judit nog niets gezegd en ook niet over of de trouw van God daar nu geheel en al van afhangt. Achiors woorden vallen niet in goede aarde bij de Assyriërs, die bij monde van Holofernes een alternatieve visie presenteren in een rede in hoofdstuk 6. De kern hiervan is dat niet alleen de militaire macht van Israël betwijfeld wordt, maar vooral de macht van de God van Israël. In vers 2 vraag Holofernes: ‘Wie is er god behalve Nebukadnessar?’ Hiermee staan de God van Israël en Nebukadnessar, die zich eveneens als god presenteert en laat vereren, tegenover elkaar.
Nadat op deze manier de theologische spanning tot een nieuw hoogtepunt is opgevoerd, wordt in het eerste gedeelte van hoofdstuk 7 de uiterst professionele en efficiënte opmars van het leger van Holofernes beschreven. Hij voert niet alleen een overweldigende legermacht mee, die de Israëlieten onmiddellijk tot vertwijfeling en ontzetting brengt, maar past ook nog eens een zorgvuldige en voorzichtige tactiek toe. Zo laat hij het land eerst verkennen en neemt er strategische posities in bezit. Ook heeft hij uitstekende militaire adviseurs in de vorm van de ‘aanvoerders van de zonen van Esau, de commandanten van de Moabieten en de bevelhebbers van het kustgebied’ (7,8 – Willibordvertaling 1995), die zich enerzijds bij Holofernes en Nebukadnessar aangesloten hebben en anderzijds nog een appeltje te schillen hebben met Israël en vooral het terrein en de militaire sterktes en zwaktes van de Israëlitische vestigingen kennen.
Superman Holofernes
Het resultaat is dat Holofernes afziet van een directe aanval op Betulia of een andere stad, maar ervoor kiest toegangswegen af te sluiten, strategische posities in de hoogtes te bezetten, en vooral: de watertoevoer naar de stad af te sluiten. Ondertussen legert zijn legermacht in de vlakte en wacht af tot de stad hun als een rijpe appel in de schoot zal vallen, omdat de inwoners de keuze blijft tussen overgave of verdorsten; de mogelijkheden voor wateropslag, in cisternen, was in een antieke stad immers beperkt. Holofernes laat zich als veldheer van zijn beste kant zien, wat zijn ondergang de latere hoofdstukken van het boek Judit des te meer reliëf geeft: zo sterk en beheerst als hij is op het militaire slagveld, zo zwak en onbeheerst is hij op het slagveld waarop Judit hem voert. De weldoorvoede superman zal het afleggen tegen een vastende weduwe en dat contrast is onderdeel van de ironie waarmee het boek Judit in die hoofdstukken opereert. Zover is het echter in Judit 7,19-32 nog lang niet. Deze verzen berichten hoe de tactiek van Holofernes tot in de puntjes functioneert.
De zaak Israël verloren?
Iets langer dan een maand houdt de stad Betulia het uit, dan zijn de watervoorraden op, ondanks rantsoeneringen, en de bevolking begint te bezwijken, voornamelijk kinderen, vrouwen, en jongemannen – dus ook een deel van de militaire kracht van de stad. Deze groepen die het meeste onder het watertekort lijden, roepen dan ook het stadsbestuur ter verantwoording – zoals dat in de geschiedenis bij andere belegerde steden ook gebeurd is – en stellen voor zich liever over te geven en op de genade van de Assyriërs te hopen. Precies wat Holofernes zich wenst. De zaak van Israël, vertegenwoordigd door Betulia, lijkt geheel en al verloren, ook het vertrouwen op Israëls God is weg, en daarmee lijkt de god Nebukadnessar alles gewonnen te hebben, de militaire en de theologische slag.
Deze perikoop uit het boek Judit biedt grote homiletische mogelijkheden, vooral zolang de enorme tragiek en spanning die in de tekst zitten, overeind gehouden worden. Het absolute dieptepunt – en keerpunt, maar dat weet geen lezer van Judit op dit punt, noch is het deel van de ervaringen van de inwoners van Betulia – dat in deze tekst ter sprake komt, kan tot absolute dieptepunten en situaties van volledige uitzichtloosheid in het leven van individuele mensen, groepen, of zelfs een maatschappij spreken. In zekere zin is dit moment uit het boek Judit de ‘Goede Vrijdag’ in het verhaal van verlossing dat het boek uiteindelijk blijkt te zijn. Echter, om de verlossing te verstaan, is het noodzakelijk ook die diepte van vertwijfeling en doodsangst te zien die eraan voorafgaat. Het is natuurlijk ook een angst die op moderne slachtvelden te vinden is; wat dit betreft is het boek Judit angstaanjagend actueel. De bijna verborgen opmerking over God die zag en hoorde (4,13) – en dus, hoewel verborgen, betrokken is bij deze pure ellende, kan een manier zijn om over Gods aanwezige afwezigheid in dit soort situaties te spreken.
