Het grote verhaal van de hoop

De bijbel staat vol met verhalen waarin mensen op weg gaan en onderweg zijn. In het bijbelboek Exodus gaat zelfs een heel volk op weg: bevrijd uit Egypte, waar ze als slaven werkten en onderdrukt werden, trekken ze veertig jaar door de woestijn. Op weg naar een land dat God ze beloofd heeft.

Het ‘grote verhaal van de hoop’, zoals rabbijn Jonathan Sacks Exodus noemt, is een inspiratiebron gebleken voor mensen die onderdrukt werden. Niet voor niets werd Exodus verwijderd uit de speciale Bijbel die in 1807 gemaakt werd voor slaafgemaakten. Die zouden eens op een idee kunnen komen.

Wat wij zelf doen

Bij de bevrijding van de Israëlieten speelt God een grote rol: het is God die Mozes oproept om de leiding te nemen, God die een aantal plagen stuurt zodat de farao van Egypte besluit om het volk te laten gaan, en God die ervoor zorgt dat ze niet door de zee verzwolgen worden maar daar doorheen kunnen trekken. Maar dit betekent niet dat het de bedoeling is dat mensen aan de leiband van God gaan en zelf niets doen. Integendeel. Vrijheid kun je voor een deel wel ontvangen, door oorzaken van buiten, maar wil je echt vrij worden en vrij blijven, dan moet je jezelf inspannen. Mensen moeten leren zelf hun bevrijding vorm te geven.

Jonathan Sacks laat dan ook zien dat er in Exodus twee verhalen verteld worden: het verhaal van God die ingrijpt én het verhaal van de Israëlieten die zelf handelen. ‘Wat de Israëlieten heeft veranderd is niet wat God voor hen deed, maar wat zij voor God deden.’ Wat we doen en niet wat er voor ons gedaan wordt, verandert ons.

Van gedeeld verleden naar gedeelde toekomst

En die verandering is nodig. De Israëlieten geven in eerste instantie blijk van een gebrek aan ‘morele volwassenheid’, een ‘slavenmentaliteit’: ze kijken niet verder dan vandaag, ze worden snel wanhopig, hebben geen vertrouwen en geen zelfbeheersing, tonen zich niet verantwoordelijk. Bovendien hebben ze geen gemeenschappelijke identiteit. Ze zijn een lotsgemeenschap op basis van wat ze hebben meegemaakt in het verleden, maar geen geloofsgemeenschap: ze hebben geen gemeenschappelijk doel voor ogen, delen geen idealen en ambities, zijn niet gericht op een gemeenschappelijke toekomst.

Dan doet leider Mozes een geniale zet: hij geeft opdracht om de ‘tabernakel’ te bouwen, een huis voor God. Een heel effectieve manier om individuen in een groep te veranderen: geef ze een taak die ze alleen samen kunnen volbrengen. Dat smeedt een eenheid dwars door alle verschillen heen, maar geen eenheidsworst die alle verschillen wegvaagt. Iedereen wordt uitgenodigd om een eigen bijdrage te leveren.

Verbond

Exodus berust op het geloof dat een andere manier van (samen)leven mogelijk is. Een samenleving met een menselijk gezicht – die rechtvaardig is, waarin een mensenleven heilig is en waar iedereen gelijkwaardig is, als beeld van God. Zo’n samenleving krijg je niet door macht uit te oefenen, maar op basis van hoop en menselijke waardigheid. Op basis van een verbond tussen God en vrije mensen, die uit vrije wil alleen aan God absolute macht toekennen.

Generale repetitie

De reis naar de vrijheid is lang. Het is een reis die stap voor stap gaat, generatie na generatie doorgaat. Maar er is een bestemming, een ‘beloofd land’. En alleen degenen die het doel niet uit het oog verliezen en de moed niet opgeven, zullen er komen. Rabbi Tarfon zei: ‘Het is niet aan jou om de taak te volbrengen, maar je hebt ook niet het recht om ermee te stoppen.’

Generale repetitie

Om ons te herinneren aan die bestemming, terwijl we onderweg zijn, is er de sabbat: de zevende dag, als generale repetitie voor de ideale samenleving. Eens in de zeven dagen is het niet toegestaan om het leven naar onze hand te zetten, om macht uit te oefenen of controle over anderen te hebben – niet over andere mensen maar ook niet over de natuur. Die dag is iedereen gelijk en zijn we allemaal vrij. Een dag om in vrede te zijn.

Zou het kunnen – op een aantal plekken op een en dezelfde dag zo’n sabbatsruimte en -tijd met elkaar scheppen en laten ontstaan? Een aantal alsmaar doorgaande activiteiten en processen staken, eens in de zeven dagen? En op zo’n dag proberen om relaties te leggen, juist ook met mensen van wie je verschilt? Je weer herinneren waar je naartoe onderweg bent, waarheen je ook alweer wilde gaan, en met wie?

Rustplaats als ‘reis’

Aan het eind van het boek Exodus wordt duidelijk dat de Israëlieten de plekken waar ze hun kamp opslaan terwijl ze door de woestijn trekken ook ‘reis’ noemen. Zolang we onze bestemming niet hebben bereikt, is iedere rustplaats tijdelijk. Er is nog een weg te gaan…

Esther van der Panne is eindredacteur van Open Deur en predikant van de Remonstrantse Gemeente Eindhoven.