Het mysterie van God – Anselmus van Canterbury opnieuw vertaald

Anselmus van Canterbury (1033-1109) was een invloedrijke christelijke denker, bekend om zijn werken Proslogion en Cur Deus Homo. Classicus Vincent Hunink hervertaalde deze middeleeuwse klassiekers in de uitgave Het mysterie van God (Damon, 2024), met een inleiding van Wim Verbaal. Wat kunnen we vandaag nog leren van zijn gedachtegoed? Herademing-redacteur Marianne Vonkeman onderzoekt de blijvende relevantie van Anselmus.

Het lijkt in de mode te zijn: hervertalingen van oude, uiterst rationele theologen en filosofen (in vroegere eeuwen waren die twee hetzelfde). Wellicht heeft het te maken met een hernieuwd inzicht dat geloof en wetenschap elkaar niet uitsluiten maar eerder versterken. Of zoals Anselmus zelf zegt in Ondenkbaar dat U niet bestaat: ‘Ik zoek geen begrip om te kunnen geloven maar ik geloof om te kunnen begrijpen.’

Van vooroordeel naar verwondering: Anselmus en de zoektocht naar God

Ik had aanvankelijk een beetje een vooroordeel tegen Anselmus. Zijn werk is vooral toegeëigend door reformatorische theologen die veel nadruk leggen op de ‘betaling van zonde’ door het offer van Christus. Toch heb ik deze vertaling van twee van Anselmus’ bekendste werkjes met veel plezier en ook herkenning gelezen, met name het Proslogion (Ondenkbaar dat U niet bestaat). Dit boekje is overduidelijk geïnspireerd door de Belijdenissen van Augustinus, zowel in toon als in onderwerp.

God is niet het hoogst denkbare, maar dat wat bóven het hoogst denkbare uitgaat

‘Leer mij U te zoeken en toon Uzelf aan wie U zoekt. Want ik kan U niet zoeken zonder dat U het mij leert, en U niet vinden zonder dat U Uzelf toont. Laat mij U zoeken door mijn verlangen, naar U verlangen door U te zoeken. Moge ik U vinden door mijn liefde, U liefhebben door U te vinden.’

God is niet slechts het hoogst denkbare, zoals Anselmus vaak geciteerd wordt, maar dat wat bóven het hoogst denkbare uitgaat. ‘Vandaar Heer, daar U niet alleen het hoogst denkbare bent: nee, U bent iets hogers dan denkbaar!’ De sprong die te maken heeft met geloof, blijft noodzakelijk. God blijft wonen in zijn ontoegankelijke licht – maar juist datzelfde licht maakt wel mogelijk dat er iets te begrijpen valt.

‘Maar wat ik zie, dat zie ik dankzij dat licht. Net zoals een zwak oog ziet wat het ziet dankzij het zonlicht, zonder dat het dit zonlicht direct kan aanschouwen. Zo kan mijn begripsvermogen dat andere licht niet aan. Het straalt te sterk, het is niet te bevatten, mijn zielsoog verdraagt het niet er lang naar te kijken. Het wordt verblind door de glans, verslagen door de weidsheid, bedolven onder de oneindigheid, ontredderd door de ruimte.’

Mens niet in staat om de goedheid van God te bevatten

Juist op het uiterste punt waar het verstand niet verder kan komen – daar raak je aan dat goddelijke licht. Vervolgens onderzoekt Anselmus welke kwaliteiten logischerwijs, en door de afstraling van dat licht, af te leiden zijn uit dit ‘hoger dan denkbare’. Op welke manier is God almachtig, meedogend, rechtvaardig en eeuwig? Prachtig hoe hij concludeert dat het mensenhart eigenlijk niet in staat is om de goedheid en liefde van God volledig te bevatten:

‘Maar als zij God beminnen met heel hun hart, heel hun ziel en heel hun verstand, dan zullen heel dat hart, heel die ziel en heel dat verstand te klein zijn voor de dimensies van die liefde.’

Cur Deus Homo – Waarom werd God mens?

Cur Deus Homo valt in twee boeken uiteen. Het eerste wil antwoord geven aan ongelovigen die menen dat het christelijk geloof tegen het verstand ingaat. Het tweede boek wil aannemelijk maken dat God wel mens móest worden om de mensheid te verlossen. Beide boeken van Cur Deus Homo zijn geschreven als een gesprek tussen Anselmus en zijn leerling Bose. Bose stelt de lastige vragen en Anselmus geeft antwoord – samen zoeken ze naar wat logisch en aannemelijk is.

Anselmus: ‘Goed, je neemt hier even de rol aan van mensen die niets willen geloven zonder argumenten vooraf. Ik wil een deal met je sluiten: we accepteren niet het minste of geringste wat onpassend is voor God. En we verwerpen niet het minste of geringste argument, zolang er geen ander, sterker argument is. Want iets onpassends voor God, hoe gering ook, is onmogelijk. En een gering argument zonder een sterker argument ernaast, dat moet dan wel gelden.’

Boso: ‘Heel graag, die deal! Laten we ons er samen aan houden.’

Zo onderzoeken ze wat zonde eigenlijk is en of er vergeving kan zijn zonder straf – want waar blijft dan de gerechtigheid? Waaruit bestaat verlossing en verzoening? En passant komen ook de rol van engelen, de duivel, de Drie-eenheid, de maagdelijkheid van Maria en de wederopstanding van de doden langs, allemaal in sprankelende dialogen.

Anselmus en de diepgang van kerkelijke leerstellingen

De vragen waarmee Anselmus zich bezighoudt, zijn niet de mijne, maar het plezier van het argumenteren over deze zaken is goed proefbaar. Al lezend besef je steeds meer welke diepten er schuilen in de leerstellingen van de kerk. Anselmus brengt ze op logische en soms humoristische wijze tot leven, zodat ze openend gaan werken – zoals ze ooit bedoeld waren. Het boek is fraai vormgegeven en bevat een inleiding door latinist Wim Verbaal.