Onderscheiden waartoe God je uitnodigt door te luisteren naar je gevoelens
In de leer bij Ignatius van Loyola
We leven in een cultuur waar veel vertrouwde ijkpunten zijn verwaterd. Er is beweging alom, in alle mogelijke richtingen. Ook in de kerken. Christenen zijn drager van de Blijde Boodschap. Het is ons verlangen die te delen met zoveel mogelijk mensen. Een cruciale vraag is hoe dit te doen in onze zo snel veranderende wereld. Het gaat niet over wat voor leuks zouden we nu eens kunnen bedenken om de mensen naar onze kerk te lokken. De uitdaging is veeleer waartoe nodigt God ons uit om zijn zending van verkondiging ter harte te kunnen nemen in onze samenleving zoals ze is, hier en nu. Dat vraagt om te luisteren naar Gods Geest en vervolgens om keuzes te maken. Maar hoe doe je dat? Dan kom je al gauw uit bij de onderscheiding van de geesten.
Onderscheiding van de geesten is even oud als het christendom. Paulus schrijft er reeds over. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat er in de voorbije millennia heel wat onderscheidingsknowhow is ontwikkeld. Wellicht de grootste expert ooit is Ignatius van Loyola (1491-1556). Hij is de stichter van de Sociëteit van Jezus, een kloosterorde die bekend is als de jezuïeten. Ignatius ligt aan de oorsprong van de ignatiaanse spiritualiteit. Zoals elke christelijke spiritualiteit is ook dit een leesbril die je opzet om Gods Blijde Boodschap in je leven concreet vorm te geven. Kenmerkend voor deze spiritualiteit is dat onderscheiding er de ruggengraat van is.
Ignatius was een tijdgenoot van Luther en Calvijn. Met deze laatste studeerde hij samen theologie in Parijs. Ignatius is één van de grote katholieke kerkhervormers. Zijn spiritualiteit is gebouwd op twee pijlers: bidden met de Bijbel en de persoonlijke, onbemiddelde Godservaring.
De grote verdienste van Ignatius van Loyola is dat hij een spirituele pedagogiek heeft uitgewerkt voor de geestelijke onderscheiding. Zij is subtiel en verfijnd. Tegelijk is ze eenvoudig en toegankelijk. De drie grote menselijke vermogens van hart, verstand en wil hebben er hun eigen plaats.
Het hart
Vertrekpunt voor de ignatiaanse onderscheiding is steeds: waartoe nodigt de Heer mij uit. (Onderscheiding kan ook gebeuren op het niveau van een gemeenschap; in dit artikel heb ik het alleen over persoonlijke, individuele onderscheiding.)
De (bekerings)ervaring van Ignatius is dat God op de meest rechtstreekse en persoonlijke wijze tot de mens spreekt via zijn gevoelens. Het verstand is belangrijk. Dat staat buiten kijf. De ratio is evenwel in belangrijke mate objectief en daardoor onpersoonlijk. Zij laat maar in beperkte mate toe te achterhalen waartoe een bepaalde mens wordt geroepen. Zij is dezelfde voor iedereen en daardoor, in zekere zin, blind. De gevoelens daarentegen, hoe kwetsbaar en ongrijpbaar ze ook kunnen zijn, hebben iets unieks. Uiteraard is het nodig die gevoelens uit te zuiveren. Toch is het op het niveau van het hart dat God op een particuliere wijze spreekt tot een mens.
Over welke gevoelens gaat het dan? Kort samengevat kan je zeggen dat duurzame positieve gevoelens (vertrouwen, rust, hoop, vreugde, vrede) doorgaans wijzen op een groeiende nabijheid van God. Die gevoelens zeggen vaak iets van de werking van Gods goede geest. Duurzame negatieve gevoelens (ergernis, boosheid, haat, droefheid) wijzen vaak op een groeiende afstand. Meestal worden die ingegeven voor de boze geest.
De ignatiaanse onderscheiding geeft dus de eerste plaats aan de gevoelens. Dit gaat gepaard met een dwingende voorwaarde. Het hart dient doorlopend gevormd, gevoed en gezuiverd te worden. Vandaar dat voor Ignatius het bidden met de Bijbel essentieel is. Het hart dient geënt te zijn op de persoon van Jezus, de leermeester bij uitstek van het hart. In de mate dat de relatie met de levende Heer aldus sterker wordt, zal de gevoelservaring winnen aan betrouwbaarheid. Ook kennis van de kerkelijke leer, neerslag van 2000 jaar onderscheiden, is belangrijk om de fijngevoeligheid van het hart aan te scherpen.
Het verstand
Gevoelens kunnen complex, verwarrend en chaotisch zijn. Soms komen negatieve gevoelens van de goede geest – denk aan de berouw. Aangename gevoelens kunnen de verkeerde richting aanwijzen – denk aan leedvermaak. De gevoelens dienen dus geïnterpreteerd te worden. Dat is de taak van het verstand. Het intellect is onontbeerlijk om te lezen in het boek van onze gevoelens. Om te onderscheiden over welk niveau van gevoel het gaat (oppervlakkig of diepgaand), om te achterhalen welke terugkerende patronen kunnen worden opgespoord, om uit te maken welke geest aan de oorsprong ligt van welk gevoel. Het verstand laat toe om terug te blikken op de gevoelservaring. Wie dit regelmatig doet kan achterhalen welke diepere, levengevende gedrevenheid achter die gevoelens schuilgaat. Doorgaans zegt dit iets over het goddelijke verlangen, over datgene waar God zelf de mens toe uitnodigt.
Zo laat het intellect toe dat je niet op sleeptouw wordt genomen door je gevoelens, maar er op een verstandige wijze mee omgaat. Met dien verstande dat het letterlijk secundair is. De grondstof is het gevoel. Het verstand is de onontbeerlijke leesbril om, vertrekkend van die grondstof, te onderscheiden waartoe God uitnodigt.
Het verstand is nog om een andere reden belangrijk. Stel dat je wil onderscheiden omtrent je studiekeuze of het al dan niet veranderen van job. Dan is het belangrijk dat je de vraag voorbereidt. Dat je je grondig informeert, je voorbije ervaring analyseert, andere mensen raadpleegt en zinvolle alternatieven voorbereidt waartussen je kan kiezen. In de mate dat je de vraag met je verstand grondig hebt voorbereid, zullen de gevoelens die zich aandienen winnen aan betrouwbaarheid.
Wil
Ten slotte is er de wil. Zij laat toe te komen tot een keuze. Zo kan de uitnodiging die je met je verstand op het spoor bent gekomen in je biddende hart daadwerkelijk worden geconcretiseerd. Ignatius noemt drie verschillende wijzen waarop je je eigenlijke keuze kunt maken.
Levensgebed
Eén van de uitdagingen bij het onderscheiden is om in verbondenheid te komen met de diepere gevoelservaring. Het instrument bij uitstek daarvoor is het levensgebed. Deze gebedsvorm bestaat hierin dat je biddend op de dag gaat terugblikken met drie woorden: dank, sorry, aub. De volgorde is belangrijk.
- Dank. Het eerste deel is het belangrijkste. Waar heb je vandaag iets van vreugde, vertrouwen, rust, openheid ervaren? Wellicht verlang je God daarvoor te danken.
- Sorry. Is er tijd over dan kan je, vanuit die dankbaarheid, op zoek gaan naar die ogenblikken waar je droefheid, leegte, boosheid, ergernis hebt ervaren. Indien nodig kan je hier om vergeving vragen.
- Aub. Je hebt nu de diepere werkelijkheid van de voorbije dag helder voor je ogen. Licht en duisternis, aanwezigheid en afwezigheid, leven en dood. Met de beide voeten op de grond van de werkelijkheid van je leven zoals het is, kun je God nu een bepaalde genade vragen of een werkpunt aanbieden.
Levensgebed kun je doen gedurende vijf minuten. Je kunt er ook een uur aan besteden. Hoe vaker je het doet, hoe verfijnder je innerlijke antennes worden. Zo kun je geleidelijk aan ook de kleine bewegingen in je hart op het spoor komen. Die zijn vaak belangrijker dan de grote. De grote zijn immers uitzonderlijk. De kleine komen voortdurend voor. Als je vervolgens ook nog eens gaat terugblikken op die dagelijkse terugblik kun je de terugkerende patronen op het spoor komen waar je je voorheen niet van bewust was.
Ignatius eindigde elk uur van de dag met twee minuten levensgebed. Het gaf hem een bijzondere gevoeligheid voor Gods aanof afwezigheid. Ze maakte van hem een contemplatief in de actie. Hij kon, op het ogenblik zelf, onderscheiden in welke richting God hem zachtjes uitnodigde.
Paus Franciscus
Onderscheiden kun je doen voor de meest verschillende zaken: persoonlijke godsrelatie, familiekwesties, beroepsleven. Het kan helpen, om het met de woorden van Ignatius zelf te zeggen, God lief te hebben en te dienen in alle dingen. De meest bekende specialist in de ignatiaanse onderscheiding is paus Franciscus, zelf Jezuïet. Hij begint elke dag met twee uur stil gebed. De grote vragen die op zijn bureau liggen, legt hij dan aan God zelf voor. Als mensen hem vragen of hij al de knoop heeft doorgehakt in een bepaald dossier, antwoordt hij vaak: daar moet ik nog verder over bidden. Het is pas als hij in zijn gebed voldoende rust en vertrouwen voelt bij de een of de andere aanpak, dat hij de beslissing neemt.
Protestanten
De ignatiaanse spiritualiteit is vandaag bijzonder in trek bij protestantse christenen. Zij helpt wereldwijd vele mensen in hun zoektocht naar God. Toch is het belangrijk te beseffen dat het maar één spiritualiteit is. Sommige heel goede christenen krijgen er puistjes van. Dat is niet erg. Er zijn vele spiritualiteiten om de goede reden dat er zoveel verschillende soorten mensen zijn. Een goede spiritualiteit is een spiritualiteit die jou hier en nu helpt te groeien in je geloof en je leven. Doet ze dat niet of niet langer, ga dan gerust op zoek naar een andere spiritualiteit.
Nikolaas Sintobin is pater Jezuïet en internetpastor – hij is verantwoordelijk voor de dagelijkse bijbelse gebedspodcast www.biddenonderweg.org
Een meer uitgebreide uitleg over wat in dit artikel aan de orde kwam is te lezen in het boek dat Nikolaas Sintobin schreef: Vertrouw op je gevoel. Keuzes leren maken met Ignatius van Loyola, KokBoekencentrum 2021 (ISBN 9789043536028).