Verstilling als revolutionaire daad
Henri Nouwen: mystiek en revolutie hand in hand door gebed
De mysticus Henri Nouwen zag hoe mensen zich slachtoffer voelen van een systeem waarover ze geen controle hebben. Oorlog, milieuvervuiling, armoede… Hij zag een weg: bidden. Een radicale levenshouding waarin mystiek en revolutie hand in hand gaan en verstilling tot vernieuwing leidt, van jezelf en de wereld.
De woorden ‘verstilling’ en ‘revolutionaire daad’ lijken uit twee verschillende werelden te komen: die van gebed, rust, meditatie en contemplatie enerzijds, en die van protest, onrust, demonstratie en actie anderzijds. Toch slaat priester-schrijver Henri Nouwen (1932-1996) een belangrijke brug tussen beide. Verstilling, in de vorm van gebed, is voor hem een mystiek-revolutionaire weg van vernieuwing: van jezelf en de samenleving. Al vroeg in zijn werk stelt hij een diagnose van de tijd waarin hij leefde. Zijn gedachten lijken actueler dan ooit tevoren en kunnen ons helpen om al biddend meer voor deze wereld te doen dan we misschien voor mogelijk achten. Na Nouwens visie op zijn tijd uiteen te hebben gezet, ga ik in op wat hij precies verstaat onder de mystiek-revolutionaire weg van verstilling en eindig met de vraag hoe we vandaag de dag aan die weg concreet vorm kunnen geven.
De revolutionair treedt strijdlustig naar buiten
Oorlog, klimaat, armoede, vluchtelingen
Er is momenteel veel onvrede met de tijd waarin we leven, en een manifeste roep om verandering. We willen vrede, toekomstbestendige klimaatafspraken, een aarde waarop ook de generaties na ons gezond en gelukkig kunnen leven, een betrouwbare overheid en politiek, betaalbare woningen, een humaan vluchtelingenbeleid, geen armoede meer en ga zo maar door. De wereld is voor menigeen een (te) zware last geworden. De manieren waarop we met deze last omgaan, verschillen. De een ketent zichzelf vast op de A12 (fight), de ander trekt zich terug in de eigen huisje-boompje-beestje bubbel (flight), weer een ander verstijft of sluit uit onmacht de ogen voor zoveel ellende dichtbij en ver weg (freeze).
De mysticus keert naar binnen
Al in 1972 toont psycholoog en theoloog Nouwen zich in een van zijn eerste boeken, The wounded healer, een scherp analyticus van zijn eigen, tumultueuze tijd die een voorbode lijkt te zijn van de onze. Hij spreekt over de ‘atomaire mens’ (nuclear man) die uit de situatie probeert te breken waarin oorlog, honger, onrecht, een verstoord ecologisch evenwicht en een verziekt milieu hem gevangenhouden. Hij (of zij) doet dat langs de revolutionaire weg of langs de mystieke weg. De revolutionair treedt strijdlustig naar buiten:
Deze mens is er diep van overtuigd dat onze wereld de rand van de afgrond nadert (…). In zijn ogen houden liberalen en progressieven zichzelf voor de gek door te proberen een ondraaglijke situatie een beetje draaglijker te maken. Hij is het moe bomen te snoeien en takken uit te dunnen; hij wil de wortels van een samenleving die ziek is, uitrukken. Hij gelooft er niet meer in dat een wereld die beheerst wordt door uitputting, onderdrukking en uitbuiting, gered kan worden door integratiegesprekken, collectieve maatregelen tegen lucht- en geluidsvervuiling, ontwikkelingswerk, programma’s tegen armoede en wetgeving voor mensenrechten. Alleen een totale radicale omwenteling van de bestaande orde kan samen met een drastische koersverandering het einde van alles voorkomen.
De revolutionair keert naar buiten, de mysticus naar binnen. Dat doet hij vanuit een verlangen zichzelf te transcenderen en contact te maken met een groter geheel waarin hij zinvol is opgenomen. Hij wil verbondenheid ervaren met de totaliteit van de natuur en de geschiedenis, waarvan hij is losgeraakt:
Door deze ervaring kan hij zijn apathie doorbreken en doorstoten tot op de diepe onderstroom van het leven waarin hij participeert. Daar komt hij tot het besef deel uit te maken van een verhaal waarvan hij begin noch einde kent, maar waarin hij een unieke plaats inneemt.
Beeld: Tep Ro, Pixabay
Mensen lijden onder neerslachtigheid, eenzaamheid, woede en bitterheid
Fight, flight of freeze
Beide reacties, zegt Nouwen, zijn een poging van de atomaire mens om uit de verlammende cocon te breken waarin hij gevangen zit. Ook later in zijn werk besteedt Nouwen aandacht aan verlamming als kenmerk van de tijd, onder andere in Alles nieuw, een vertaling van Making all things new uit 1981. Mensen die niet gehoord en serieus genomen worden, voelen zich slachtoffer van een systeem waar ze geen controle over hebben. Ze lijden onder neerslachtigheid en eenzaamheid (loneliness). Of er ontwikkelt zich in hen een ingehouden, ‘koude’ woede en bitterheid die almaar groeit en de samenleving vergiftigt.
Er is een radicale omwenteling nodig, een revolutie. God zal die in je teweegbrengen
Fight, flight of freeze: het is voor Nouwen niet moeilijk om in deze drie tijdloze reacties op dreiging en problemen een en hetzelfde diepe verlangen naar verandering te zien. Er is een radicale omwenteling nodig in de houding van mensen, een revolutie. Om die ommekeer te bewerkstelligen komt hij met een opmerkelijk appèl: van het vele moeten we naar het enig noodzakelijke en dat vinden we nergens anders dan in gebed. Gebed is de meest kritische functie waartoe we in staat zijn. Het is revolutie en mystiek in één, de derde weg. Door te verstillen komen we tot de kern. In mijn eigen woorden: er is een nieuwe gerichtheid of focus nodig.
Beeld: Alexa, Pixabay
Je zult bevrijding voelen, nieuwe moed, vertrouwen
Rust, verstilling
Hoe ziet de mystiek-revolutionaire weg van verstilling er bij Nouwen uit? Als je kiest voor verstilling laat je de drukte van de dag voor wat die is en keert naar binnen, waar je rust hoopt te vinden. Die rust is, zeker in het begin, vaak ver te zoeken. Want zodra je de brug van je innerlijke burcht hebt opgehaald en even niet beschikbaar wilt zijn, dienen zich juist allerlei onverwachte en ongewenste ‘gasten’ aan die je van het bidden af willen hebben. Nouwen vergelijkt de gedachten die je aan kunnen vliegen op zo’n moment met aapjes die van tak naar tak springen. Daardoor wordt je focus op de proef gesteld: je gerichtheid op wat Nouwen het ‘enig noodzakelijke’ noemt, en dat is je overgave aan wat zich in de stilte kan aandienen.
Gods mededogen wordt jouw mededogen
Het gaat erom ruimte te maken voor God, opdat die zich aan je kan laten zien. Zoals je ruimte maakt voor een hartsvriend. Nouwen spreekt graag over Gods hart dat groter is dan het onze en alles omvat wat ons bezighoudt: onze zorgen, blijdschap, gedachten en verlangens. Je kunt al die dingen gerust – in rust – aan God toevertrouwen. Als je dat open en eerlijk doet, zal God op zijn tijd en wijze van zich laten horen en een omwenteling in je teweegbrengen. Je focus zal veranderen: van jezelf af en naar hem en anderen toe.
Beeld: Daniel Nebreda, Pixabay
Ben je in ademnood, angstig en benauwd, dan zal hij je nieuwe lucht geven. Je zult je ervan bewust worden dat de adem die je als vanzelfsprekend inademt, oorspronkelijk van God komt en daar ook weer in terug zal keren. Hij zal in jou gaan ademen en je perspectief zal zich verwijden en verbreden. Je zult bevrijding voelen en nieuwe moed om de wereld met vertrouwen tegemoet te treden. Je leeft dan niet meer van jou uit, maar van God uit die van je houdt. Het ervaren van die liefde, die midden in de ‘smeltkroes van de transformatie’ of eenzaamheid (solitude) te vinden is, is revolutionair. Het zorgt voor een onomkeerbare ommekeer, die je vervolgens uit doet staan naar anderen voor wie je samen met God zorg wilt dragen. Gods mededogen wordt jouw mededogen en maakt dat je mensen om je heen verzamelt met wie je wat Christa Anbeek in haar laatste boek ‘gemeenschappen met een hart’ sticht. Jouw individuele verandering verbreidt en verspreidt zich zo, de wereld in.
Tijd voor verstilling is verre van verspilling
Doe maar: Mystiek en revolutie
Tijd voor verstilling is dus verre van verspilling. Het is een mystiek-revolutionaire weg die je voert naar het midden van Gods hart en vanuit die eenwording terug naar buiten, naar mensen toe. Bidden betekent niet dat je het niet meer druk mag hebben of geen actief leven mag leiden. Het gaat erom dat je de dingen doet vanuit je ontmoeting met God, wiens liefde je onverwoestbare kern is. Niet klein of kapot te krijgen, al woedt de storm om je heen nog zo hard en zijn de uitdagingen waar jij en de wereld voor staan nog zo groot. Omdat je last gedeeld is, is die dragelijk geworden.
Beeld: Prawny, Pixabay
Omdat je last gedeeld is, is die dragelijk geworden
Hoe doe je dat, stil worden?
Nouwens actiegerichtheid was in alle fasen van zijn leven groot. Zo liep hij mee in de Amerikaanse vrijheidsmars van Selma naar Montgomery, zette hij zich in voor HIV-patiënten en woonde en werkte hij met mensen met een beperking in de Ark van Canada. Naar verluidt kon hij slecht stil zitten en was verstilling voor hem ook een worsteling. Maar hij wist dat het moest, omwille van de vrede in hemzelf en in de wereld. Steeds wijst Nouwen ons erop dat het fundamenteel is dat we bij het bidden uit ons verstand afdalen in het hart, een wijsheid die hij ontleent aan de hesychastische traditie van de woestijnvaders en – moeders die leefden in de vierde en vijfde eeuw in de Egyptische woestijn. Dat afdalen kan het best door korte, eenvoudige gebeden zoals ‘De Heer is mijn herder’ of ‘O God, kom mij te hulp’. Ook prijst hij het Jezusgebed aan, ‘Heer Jezus Christus, Zoon van God, ontferm u over mij’. Door deze woorden zacht in jezelf te herhalen, vormen ze een ‘nestje’ of ‘hemel’ in je hart waar je de hele drukke dag in kunt vertoeven. Het bidden is dan niet meer gebonden aan een bepaald moment of een bepaalde plaats – hoewel Nouwen veel waarde hecht aan discipline en ons oproept om regelmatig tijd te nemen voor verstilling – maar is een innerlijke manier van onophoudelijk met God zijn, wat zich uit in een rust (hesychia) die zich naar alles en iedereen toe uitstraalt.
Beeld: LouAnn Clark, Pixabay
Nouwens actiegerichtheid was groot
Bidden met iconen
Nouwen raadt ons ook aan om te bidden met iconen. In Het huis van de Heer beschrijft hij hoe hij dat doet, bijvoorbeeld als hij moe of somber is en geen woorden kan vinden. Hij gaat dan zitten – of staan! – voor een icoon en kijkt. Iconen laten zich niet zomaar zien, ervaart hij. Ze strelen de zintuigen niet op het eerste gezicht en openbaren zich pas als je actief wachtend bij ze aanwezig bent.
Beeld: Iulia Radu, Pixabay
‘Afdalen’ kan het best door korte, eenvoudige gebeden
Zelf ondervind ik dat bij het schouwen van de icoon van de heilige engel ‘Hesychia’ (www.atelierelisabeth.nl). Hesychia verbeeldt Christus vóór zijn menswording en vóór de schepping. Met mijn hoofd kan ik dat mysterie niet bevatten en het zou hoogmoedig zijn dat te proberen. In de kern van ons wezen zijn we niet wat we (be)grijpen, maar wat ons gegeven wordt. Daarom doe ik niets anders dan turen: naar de bruine ogen, de kroon met stenen, de achtpuntige ster in de gouden aureool, de vleugels, de gekruiste armen met open handen rond de hartstreek, de losse knoop daaronder. Het is verleidelijk om me als theoloog intellectueel te verdiepen in de rijke symboliek van deze icoon van het ‘Zalig Stilzwijgen’, maar ik oefen mezelf in overgave aan wat deze Christusengel mij persoonlijk te zeggen heeft – van hart tot hart.
‘Geen enkele mysticus kan voorkomen zelf een maatschappijcriticus te worden’
Revolutie begint in jezelf
Kan het stil kijken naar een icoon of het herhaaldelijk bidden van een kort gebedswoord tot een revolutie leiden? Is het een daad die kan helpen om deze door ellende geteisterde wereld tot een betere plaats te maken? Ja, zou Nouwen zeggen. De omwenteling begint in jezelf, omdat je hart in de intieme ontmoeting met God omgevormd wordt. Die verandering is het individuele equivalent van revolutie. ‘Geen enkele mysticus’, schrijft Nouwen in The wounded healer, ‘kan voorkomen zelf een maatschappijcriticus te worden, want reflecterend op zichzelf zal hij de wortels van een zieke samenleving ontdekken. Op dezelfde manier kan geen enkele revolutionair eraan ontkomen zijn eigen menselijke conditie onder ogen te zien, daar hij midden in de worsteling om een nieuwe wereld tot de ontdekking zal komen, dat hij ook vecht tegen zijn eigen reactionaire angsten en valse ambities’.
‘De revolutionair vecht ook tegen zijn eigen reactionaire angsten en valse ambities’
Zo bezien is bidden een radicale levenshouding waarin mystiek en revolutie hand in hand gaan en verstilling tot vernieuwing leidt, van jezelf en de wereld.
Barbara Zwaan is geestelijk verzorger en docent aan de Academie voor Geesteswetenschappen (www.academiegeesteswetenschappen.nl). Ze is hoofdredacteur van Herademing.
Literatuur
Christa Anbeek, Kwetsbaarheid omhelzen. Op zoek naar gemeenschappen met een hart. Ten Have, Utrecht, 2023.
Henri Nouwen, The wounded healer. Ministry in contemporary society. Image Books, New York, 1972. De Nederlandse citaten zijn afkomstig uit Henri Nouwen, Pastoraat en spiritualiteit. Het verzamelde werk * Helen, Lannoo, Tielt, 2010.
Henri Nouwen, In het huis van de Heer. Bidden met iconen. Lannoo, Tielt,1989.
Henri Nouwen, Alles nieuw. Een uitnodiging tot geestelijk leven. Lannoo, Tielt, 2000.
