Wat is het genre van de Bijbel?

In dit Theologisch drieluik introduceert Klaas Spronk je met wat de Bijbel nou precies is.

Deel 1: verzameling boeken
Deel 3: heiligheid van de Bijbel

Later verschijnt er een reactie op dit drieluik.

„Om een tekst goed te kunnen begrijpen, moet je weten om wat voor soort tekst het gaat.”

Klaas Spronk

In dit Theologisch drieluik doe ik mijn best om misverstanden over de Bijbel zoveel mogelijk weg te nemen en om op basis daarvan duidelijk te maken dat we de heiligheid van de Bijbel niet angstvallig hoeven te verdedigen. Steeds opnieuw bewijst hij zich als geïnspireerd en inspirerend boek. In het eerste deel beschreef ik hoe de Bijbel is ontstaan als een verzameling van boeken. In dit tweede deel besteed ik aandacht aan de verschillende soorten van teksten in de Bijbel en in het laatste deel ga ik in op het karakter van de Bijbel als heilig boek.

Om een tekst goed te kunnen begrijpen, moet je weten om wat voor soort tekst het gaat. In onze eigen situatie kunnen we de verschillende genres doorgaans eenvoudig uit elkaar houden. Het verschil tussen proza en poëzie is doorgaans helder. En wanneer je een bezwaarschrift opstelt dat je naar een belastingambtenaar wilt sturen, sla je als vanzelf een andere toon aan dan in een brief aan een geliefde. Bij teksten in de Bijbel, die zijn geschreven in een ver verleden en in een heel andere cultuur, is dat niet altijd duidelijk en het is daarom des te belangrijk om goed op te letten dat je de dingen niet door elkaar haalt.

Je kunt je geloofsenergie wat betreft de vraag of het waar gebeurd is beter bewaren voor iets dat het meer waard is dan zoiets als een grove Belgenmop.

Historische teksten

Zo is om te beginnen het scheppingsverhaal in Genesis geen moderne natuurkunde les, maar een oorsprongsverhaal van de sabbatdag. Het verklaart het in de tijd van het oude Israël merkwaardige gebruik om op de zevende dag te rusten. Het zegt dus in de eerste plaats iets over het heden. Daarnaast is het een geloofsbelijdenis in God als schepper van hemel en aarde. Dat is geformuleerd volgens de toenmalige inzichten over de vorm en de ouderdom van de kosmos. Die mag je niet op hun historische betrouwbaarheid volgens onze huidige normen beoordelen.

Het is daarbij ook belangrijk om verschil te maken in wat je het soortelijk gewicht van de historische teksten zou kunnen noemen. Het doet er bij niet alle verhalen even veel toe. Neem nu het verhaal over Sodom en Gomorra in Genesis 19. Dat verklaart waarom de Dode Zee zo zout is. Maar of de vrouw van Lot nu echt in een zoutpilaar is veranderd? Nog bonter wordt het in het vervolg. Dat vertelt hoe de dochters hun vader verleiden tot incest en die zo de stamvaders van de verachte buurvolken van Ammon en Moab verwekt. Je kunt je geloofsenergie wat betreft de vraag of het waar gebeurd is beter bewaren voor iets dat het meer waard is dan zoiets als een grove Belgenmop.

Wat betreft de geschiedschrijving in de Hebreeuwse Bijbel is het goed om te bedenken dat de betreffende boeken (Jozua, Rechters, Samuel en Koningen) volgens de joodse traditie gerekend worden tot de profetie. Ze vertegenwoordigen een profetische kijk op de geschiedenis. Dat wil zeggen dat het in de eerste plaats gaat om de vraag wie het voor het zeggen heeft. Is dat God of laten de leiders zich (mis)leiden door hoogmoed? Het valt op hoe kritisch er naar de leidslieden in de tijd van de rechters wordt gekeken. Zelfs koning David, die ‘een man naar Gods hart’ wordt genoemd en die symbolisch werd voor de hoop op een goede toekomst, ontkomt niet aan de felle profetische kritiek van de Bijbelschrijver.

Het mooiste voorbeeld van het Hebreeuwse gebruik om de kern van het gedicht in het midden te zetten, is het hart van Psalm 23: ‘want U bent mij’ (vers 4).

Poëzie

De Bijbelse poëzie kent andere vormen dan de onze. Ze wordt gekenmerkt door herhaling: in een tweede en soms derde zin wordt de inhoud van de eerste zin anders geformuleerd. Soms is de betekenis vrijwel identiek, soms toegespitst en soms ook juist omgekeerd. Ook is een gedicht doorgaans opgebouwd uit strofen met een samenhangende inhoud. Dit is een vrij modern inzicht, dat je in recente vertalingen zoals de Nieuwe Bijbelvertaling terug ziet in de vele witregels.

Dichters hielden zich verder aan vaste vormen voor bepaalde typen. Zo hadden lofliederen en klaagliederen hun eigen ritme en patroon. Goede dichters konden daarmee spelen. Een mooi voorbeeld daarvan is te vinden in het boek Jesaja. Dat geeft direct ook aan dat er in de profetische boeken veel poëzie te vinden is. In Jesaja 14:4 heft de profeet een lied aan dat alle kenmerken heeft van een klacht bij het overlijden van de koning van Babel. Pas gaandeweg ontdekt de lezer dat er juist de spot met hem wordt gedreven. In de vertaling wordt er voor het gemak van de moderne lezer al bij gezegd dat het om een spotlied gaat. De oorspronkelijke lezer had aan de vorm genoeg.

Een ander treffend voorbeeld van een veelzeggende combinatie van vorm en inhoud is te vinden in het boek Klaagliederen. Dat bestaat uit vijf hoofdstukken met bittere klachten over de verwoesting van Jeruzalem. Het lijkt een en al chaos. Daar staat echter tegenover dat het strak is vormgegeven in alfabetische acrostichons. Het is beheerst verdriet, aansluitend bij de uitspraak midden in het boek (3:29): ‘Misschien is er hoop.’ Dat is overigens ook een kenmerk van de Hebreeuwse poëzie: het midden van de tekst bevat vaak de kern van de boodschap.
Het mooiste voorbeeld daarvan is het hart van Psalm 23: ‘want U bent mij’ (vers 4). Het staat precies in het midden van het gedicht, met 26 woorden ervoor en 26 woorden erna. Ook dat aantal is geen toeval, want dat is in het Hebreeuws precies de letterwaarde van de Godsnaam JHWH.

Apocalyptiek

Het Nieuwe Testament kent vier genres: de vier evangeliën, de ene historische vertelling van de Handelingen der Apostelen, ruim twintig brieven en aan het slot een apocalypse. Die laatste, namelijk het boek Openbaring, verdient hier het meeste aandacht, omdat het nogal eens tot verwarring leidt.

Ze hadden zich de mislukking van hun ongetwijfeld goed bedoelde poging kunnen besparen als ze zich rekenschap hadden gegeven van de eigen aard van dit specifieke genre.

In de Hebreeuwse Bijbel vinden we vergelijkbare teksten in het boek Daniël. In beeldrijke visioenen wordt een tijd vol strijd en vervolging geschetst. De eerste lezers zullen er hun eigen tijd in hebben herkend. Het wordt voorgesteld als een voorspelling uit een ver verleden. Dat het huidige lijden kennelijk al voorzien was, geeft moed. Blijkbaar heeft God het in zijn hand en zal dus ook de aangekondigde verlossing niet lang op zich laten wachten.

Voor een goed begrip van boeken zoals Daniël en Openbaring is het goed om te bedenken dat ze dus niet gaan over een verre toekomst, maar dat ze bedoeld waren als bemoediging van de eerste lezers in hun eigen situatie. Ten onrechte worden deze teksten vaak gezien als versluierde verwijzingen naar gebeurtenissen in later tijden en vooral ook als signaal van een spoedig komend eind der tijden. Steeds maar weer zijn er zelfs mensen die er heilig van overtuigd zijn dat ze in de raadselachtige beelden de datum daarvan hebben gevonden. Ze hadden zich de mislukking van hun ongetwijfeld goed bedoelde poging kunnen besparen als ze zich rekenschap hadden gegeven van de eigen aard van dit specifieke genre.