Is de Bijbel heilig?

In dit Theologisch drieluik introduceert Klaas Spronk je met wat de Bijbel nou precies is.

Deel 1: verzameling boeken
Deel 2: verzameling teksten

Later verschijnt er een reactie op dit drieluik.’

Als we denken aan de toekomst, dan zijn we ons ervan bewust dat de Bijbel ongetwijfeld nog zal bestaan en zijn lezers zal aanspreken.

Klaas Spronk

In dit Theologisch drieluik doe ik mijn best om misverstanden over de Bijbel zoveel mogelijk weg te nemen en om op basis daarvan duidelijk te maken dat we de heiligheid van de Bijbel niet angstvallig hoeven te verdedigen. Steeds opnieuw bewijst hij zich als geïnspireerd en inspirerend boek. In de eerdere twee delen besteedde ik aandacht aan hoe de Bijbel is ontstaan als verzameling van boeken, en aan de verschillende soorten teksten van deze boeken. Nu, in het laatste deel van dit drieluik, ga ik in op het karakter van de Bijbel als heilig boek.

In de islam

De meeste godsdiensten hebben hun eigen heilige boeken. Het verbindt de gelovigen met hun traditie en men vindt er ook de openbaring van hun god(en) in vastgelegd. Met name in de islam is die band heel sterk. De negatieve kant daarvan komt regelmatig in het nieuws wanneer tegenstanders van de islam zich geroepen voelen om zich te vergrijpen aan hun heilige boek, de Koran. Dat roept heftige reacties op bij moslims.

De positieve kant is dat moslims zich direct door hun god aangesproken voelen wanneer zij de soera’s uit de Koran lezen, of liever: reciteren. Je hoeft ze niet eens te begrijpen om toch in de Arabische woorden de verbinding met Allah te ervaren. Vertaling in de moedertaal is eigenlijk niet nodig en in zekere zin ongewenst. Er zijn voorbeelden bekend van moslims die de hele tekst uit het hoofd op de klank af kunnen reciteren. Ook wie theologie studeert wordt ook in eerste instantie geacht de hele tekst uit het hoofd te leren.

Een wetenschappelijk kritische benadering van de Koran ligt erg gevoelig.

Beter dan met wetenschappelijke distantie te spreken over de Koran is het om de Koran zelf aan het woord te laten. Daarbij laat men zich echter ook leiden door de voortgaande traditie, de Hadith, uit de eerste eeuwen na het ontstaan van de Koran in de zevende eeuw. Een wetenschappelijk kritische benadering van de Koran, vergelijkbaar met de moderne Bijbelwetenschap, waarbij soms kritische vragen worden gesteld over bijvoorbeeld auteurschap of historische betrouwbaarheid, ligt erg gevoelig.

Daarentegen maken sommige moslims wel weer al te gretig gebruik van de resultaten van de moderne Bijbelwetenschap om de onfeilbare, goddelijke Koran af te zetten tegen de onvolmaakte, door mensen geschreven Bijbel. Dat zegt meer over de vooronderstellingen waarmee je een heilige tekst benadert, dan over de betreffende heilige boeken.

In het jodendom

Ook in het jodendom staat het heilige boek, de Tenach, hoog in ere. Wie de boeken van rabbijn Jonathan Sacks leest, zal ontdekken hoeveel waarde hij hecht aan de oude woorden en hoeveel wijsheid hij er uit kan halen voor het leven van nu. Daarbij put hij ook wel uit de voortgaande traditie van het jodendom, zoals onder andere verwoord in de Talmud.

Kenmerkend voor de traditionele rabbijnse schriftuitleg is dat men ervan uitgaat dat de Tenach volmaakt is. Wanneer men bij de nauwkeurige lezing van de tekst op een onregelmatigheid stuit, dan zoekt men net zo lang naar een oplossing van de probleem binnen de Tenach totdat die – doorgaans via een verbinding met andere teksten – gevonden is. Het is uitgesloten dat de Tenach fouten zou bevatten.

Velen zullen de aarzeling kennen om hun oude bijbeltjes bij het oud papier te doen.

De heiligheid van de tekst blijkt ook uit het feit dat versleten teksten niet zomaar weggegooid worden. Het idee dat de naam van God bij het afval terecht zou komen is onuitstaanbaar. Daarom worden niet meer bruikbare teksten bewaard in een speciale opslagruimte, de genizah, om later te worden begraven. Dit gebruik heeft ooit tot een spectaculaire vondst van antieke teksten geleid toen in de negentiende eeuw een vergeten genizah ontdekt werd in Cairo met daarin duizenden teksten die terug reikten tot in de negende eeuw.

In het christendom

Vergeleken met jodendom en islam gaan christenen over het algemeen wat vrijer om met hun heilige boek. Velen zullen echter wel de aarzeling kennen om hun oude bijbeltjes bij het oud papier te doen. Dat verklaart het grote succes van een actie tien jaar geleden om oude bijbels te recyclen tot een nieuwe ‘Groene Bijbel’. In korte tijd werden er honderd duizend verzameld.
Helaas bleek het onmogelijk om daarvan nieuwe bijbels te produceren. Aanvankelijk werd dat verdoezeld en werd de ‘Groene Bijbel’ met gewoon papier gedrukt dat er uitzag als gerecycled. De ingeleverde oude bijbels waren alsnog als oud papier gedumpt. Toen dat uitkwam werd er schande van gesproken. Het bijbelgenootschap bood de gewraakte exemplaren gratis aan en het koste de verantwoordelijke medewerker diens baan. Daarmee was de zaak dan ook afgedaan. Zo laconiek zou deze zaak binnen islam of jodendom waarschijnlijk niet zijn afgehandeld.

Of de Bijbel heilig is, heeft vooral te maken met hoe je de verbinding tussen God en de Bijbel ziet.

Over de vraag hoe heilig de Bijbel is, verschillen de meningen. Dat heeft vooral te maken met hoe men de verbinding met God ziet. Sommigen zijn er heilig van overtuigd dat de Bijbel in alle opzichten het woord van God is en dus ook in alle opzichten de waarheid bevat. Daarin lijken zij dus op de moslims die er wat de Koran betreft dezelfde ideeën op nahouden. Anderen zijn er juist stellig van overtuigd dat men de Bijbel alleen rechtdoet wanneer deze gezien en behandeld wordt als het product van mensen. Dat laatste betekent dat de Bijbel bepaald is door de tijd en plaats waarin hij is ontstaan. Deze verschillen kunnen tot heftige debatten leiden. Zolang de genoemde vooronderstellingen niet ter discussie staan leveren die debatten doorgaans weinig op.

De status van de Bijbel als heilig boek levert ook veel goeds op. Bij alle kerkelijke twisten en onenigheid over de juiste uitleg blijft het respect voor de Bijbel iets dat alle christenen met elkaar verbindt. De Bijbel stijgt boven alles uit. Het is de band met het verleden. Dezelfde Geest die de profeten en schrijvers van de Bijbel ooit inspireerde wordt, zo hopen wij, wordt ook vaardig over de mensen die de oude teksten zich nu eigen maken. Zo worden de woorden zoals die ooit onder anderen door profeten gesproken werden en daarna schriftelijk werden vastgelegd weer tot leven. En als we denken aan de toekomst, dan zijn we ons ervan bewust dat de Bijbel ongetwijfeld nog zal bestaan en zijn lezers zal aanspreken, terwijl onze ideeën en instellingen allang door de tijd zijn achterhaald.