Zachte krachten, harde realiteit: de strijd in de moderne wereld

De schijnbare na-oorlogse vrede is vervlogen. Wat ooit een wereld van welvaart leek, wordt nu overschaduwd door klimaatrampen, politieke conflicten en geweld. Vooral voor de boomer-generatie, die het paradijs van een zorgeloze wereld kende, is deze ontnuchtering hard. De komende maanden zal Spiritualiteit zich richten op het samenspel van harde en zachte krachten. Theoloog Maria ter Steeg opent het thema met een reflectie over de botsing tussen idealisme en de harde realiteit van vandaag.

In een paar jaar tijd is de globale na-oorlogse ‘vrede’, die over Europa en een groot deel van de wereld leek te zijn neergedaald, opgelost als een ochtendmist. Achter de vermeende zachte krachten van welvaart, interstatelijke verdragen en handelsbetrekkingen, werden de harde krachten van klimaataantasting, politieke dominantie en agressieve legers zichtbaar.

De ontnuchtering van een generatie

Niet alleen kwamen de problemen van buitenaf, door de schuldige bijdrage van anderen, ze reikten ook diep in ons eigen bewustzijn en verantwoordelijkheidsbesef. Wij waren ook zelf degenen die overconsumeerden, de natuur uitputten en partij werden in grensconflicten. Dat bracht een flinke ontnuchtering aan het begin van deze eeuw.

Misschien nog het meest voor de boomer-generatie die leefde in het paradijs. Toch had dat ons niet hoeven te verbazen. In elke verbeelding van het paradijs is er sprake van wuivend groen en eeuwige vrede. Maar er is ook altijd een subtiel binnenglijdende negatieve kracht die de vrede zoekt te ondermijnen. Joden en christenen delen zo’n paradijsverhaal, neergeschreven in het boek Genesis. Het biedt een diep inzicht: het kwaad – wat we daar ook mee benoemen – is van alle tijden. Het is een constante, nooit afwezige factor in de menselijke ervaring.

Engagement in een verdeelde wereld

Voordat we snel het ‘kwaad’ en het ‘goed’ toewijzen aan verschillende partijen, is het belangrijk om even stil te staan. Zeker in de ruimte voor reflectie die het hoofdthema Spiritualiteit biedt.

Voordat we snel het ‘kwaad’ en het ‘goed’ toewijzen aan verschillende partijen, is het belangrijk om even stil te staan

Veel tijdgenoten maken zich zorgen over de samenleving, en er is veel polarisatie en persoonlijk venijn. De komende maanden kijken we zorgvuldig naar plekken waar zachte en harde krachten elkaar ontmoeten, of zelfs botsen. Kleine en grotere voorbeelden. Dat is een oefening, zodat we beter voorbereid zijn wanneer we zelf in verhitte debatten terechtkomen of slachtoffer worden van manipulatie of geweld. Zo kunnen we een authentiek engagement bewaren zonder ons te laten verlammen door polarisatie.

Wat zijn zachte krachten – en zijn ze altijd goed?

Voor de meeste kinderen begint het leven met een lange periode van verwondering (en het is ondraaglijk te moeten vaststellen dat dit in veel regio’s van de wereld niet elk kind gegund is). In die verwondering ontdekken ze een onuitputtelijke, vaak beangstigende veelheid aan verschijnselen. Daarom is lijstjes maken voor veel kinderen een geliefde bezigheid: opsommingen van alles wat er is, van dingen die bij elkaar horen, in soorten en maten – van landen en vlinders tot zeeën, nationale vlaggen en wat al niet meer.

We begrijpen goed waarom ze dat doen. De wereld is altijd groter dan wij kunnen bevatten; ons verstand schiet altijd tekort. Dat brengt een gevoel van kwetsbaarheid met zich mee: alles kan ons ontnomen worden, alles kan ons ombrengen. Daarom is memoriseren zo belangrijk – naam voor naam – om de dingen te beschermen, en onszelf. Wat eenmaal goed in je zit, kan je niet worden ontnomen, denken we waarschijnlijk. Daar schuilt een waarheid in. Gezondheid, huis en haard, liefde en vriendschap zijn kwetsbaar. Wie een innerlijk huis heeft gebouwd, als troostend midden en referentiepunt – met herinneringen aan wat dierbaar is, en met overtuigingen die richting geven – die heeft een ziel in zich herkend en gevoed. Ieder kind zouden we op zo’n weg moeten kunnen zetten.

Wie een innerlijk huis heeft gebouwd, heeft een ziel in zich herkend en gevoed. Ieder kind zouden we op zo’n weg moeten kunnen zetten

Een ziel – dat lijkt op ‘zachte krachten’. Maar staan zachte krachten altijd gelijk aan ‘het goede’; aan positieve krachten? En is het wel zo dat zachte krachten kunnen zorgen voor overwinning op verlies en vernietiging? Of zijn dat juist de softe beelden die we op veel spirituele sites voorbij zien komen – beelden die ver van de werkelijkheid staan en die we in deze tijd van ‘oorlogen en geruchten van oorlogen’ (Mattheüs 24, 6) niet kunnen gebruiken?

Harde krachten zijn niet altijd kwade krachten

Waar betrappen we de ‘harde krachten’? Vaak ontmoeten we ze in onszelf, al durven we ze niet altijd goed aan te kijken. We houden het zwarte, donkere, dreigende, vernietigende liefst op afstand – als een boze droom. Maar harde krachten zijn niet altijd kwade krachten: ‘Wat mij niet ombrengt, maakt mij sterker.’

Toch ligt het kwade vaak om de hoek. Als een zelfstandige kracht, zo lijkt het vaak, machtiger dan wijzelf. Gepersonifieerd in de dood of de onverwachte aanslag, vaak ook in het ongrijpbare. Grote schrijvers als Franz Kafka hebben daar hun verbeelding en taalvermogen volledig op uitgeleefd. En grote filosofen als Hannah Arendt probeerden te laten zien hoe in ieder van ons een gedienstige medewerker van groot kwaad kan schuilen. Kwaad dat, vastgelijmd tussen mensen, groepen en volken, kan leiden tot oorlog en geweld.

Filosofen als Hannah Arendt toonden hoe in ieder van ons een gedienstige medewerker van groot kwaad kan schuilen

Het kwaad verschijnt in vele vormen. Niet al het kwaad is gericht of bedoeld. Soms gaat het om falen, ongewenste onvolmaaktheid, mislukking – om niet-intentioneel kwaad. Een natuurramp kan als groot kwaad worden ervaren. Maar wat betekent het niet-geïntendeerde kwaad van aardbevingen en overstromingen? Is er soms niet toch ook indirecte, of zelfs directe menselijke verantwoordelijkheid in het spel geweest? En wat verstaan we onder het gewilde, geïntendeerde kwaad?

Religieuze visies op het kwaad

De joodse en de christelijke traditie – en eigenlijk alle grote godsdiensten – hebben het kwaad, en in het kielzog daarvan de dood, altijd als een reëel probleem benoemd. Zowel in de individuele persoon als tussen mensen onderling.

• De eerste moord. In de Bijbel wordt de eerste moord al in de eerste hoofdstukken gepleegd: Kaïn doodt uit jaloezie zijn broer Abel.
• De geschonden boom van goed en kwaad. De paradijstuin is, met de geschonden boom van kennis van goed en kwaad, verboden terrein geworden voor de mensen.
• Demonen. In het Nieuwe Testament verschijnen demonen; Jezus drijft ze uit.
• Het laatste oordeel. Er is ook sprake van een Laatste Oordeel, waarbij kwaad aan de mensen toegerekend zal worden, tenzij zij zich tijdig hebben omgekeerd naar een barmhartig en rechtvaardig bestaan.

Andere godsdiensten hebben zich op hun eigen manier het hoofd gebroken over het onuitroeibare kwaad en ongeluk, telkens binnen hun eigen culturele context. Soms leidde dat tot interreligieuze vredesinitiatieven, soms ook tot onderlinge vervreemding en strijd.

Wat kunnen we doen tegen het kwaad?

Vanuit filosofische en theologische hoek is door de eeuwen heen niet alleen nagedacht over theologische verklaringen en spirituele bemoediging, maar ook over praktische ethische handreikingen. Manieren van leven die zorgen voor individuele karaktervorming, voor collectieve bewustwording en oefening, en die gericht zijn op verandering van de samenleving.

De deugdenleer

De leer van de deugden, sinds de jaren ’50 weinig populair meer, is sinds kort bezig aan een actualiseringsronde. Filosofen als Paul van Tongeren (Leven is een kunst, Ten Have, 2012) namen hierin het voortouw. Van Tongeren kon bouwen op de deugdenleer van Plato (moed, matigheid, verstandigheid en rechtvaardigheid), Aristoteles (met wel tien hoofddeugden, die bijna altijd neerkomen op ‘het wijze midden’: moed, matigheid, vrijgevigheid, grootsheid, ambitie, bedaardheid, vriendelijkheid, geestigheid, schaamte en verontwaardiging).

Augustinus, Kant, Hume, Nietzsche en Machiavelli droegen hun steentje bij aan de deugdenleer. Maar ook geestelijke leiders van alle eeuwen, zoals de joods-kabbalistische geleerde Mozes Hayyim Luzzato (1704-1746), beschreven de deugden. Luzzato beschreef een ladder van deugden, die loopt via de treden van waakzaamheid, ijver, volharding, integriteit, onthouding, deemoed, vrees om te zondigen, en uiteindelijk leidt naar heiligheid.

Op weg naar innerlijke weerbaarheid

Leert de overdaad aan deugden ons werkelijk beter omgaan met de botsing van harde en zachte krachten die we tegenwoordig zo hevig ervaren? Natuurlijk zijn de deugden slechts kleine handreikingen voor onze instelling en ons gedrag. Maar het zijn wel oefeningen. Misschien is alleen al een vreemd tegenbeeld stimulerend genoeg om onszelf in de strijd te werpen – een verhaal dat een woestijnvader uit de 5e eeuw optekende en dat bewaard bleef in oude geschriften.

Als we allemaal aan de veilige kant blijven, scheppen we een wereld van uiterste onveiligheid

Daarna valt er nog veel te doen. Sommigen van ons zullen zich willen en kunnen engageren in concrete actie of politieke functies. ‘Als we allemaal aan de veilige kant blijven, scheppen we een wereld van uiterste onveiligheid,’ schreef Dag Hammarskjöld (1905-1961), voormalig secretaris-generaal van de VN. Diens postuum gepubliceerde manuscript Merkstenen (Halewijn, 2023) wordt nu veel gelezen. Hammarskjöld maakte duidelijk dat je dat engagement moet onderbouwen met een intens goed gevormde ziel, die met hard werk veroverd wordt.

In de komende themareeks zoekt de redactie Spiritualiteit daar telkens andere bemoedigende voorbeelden bij. Zodat weerbaarheid en engagement kunnen samengaan met veerkracht.

In mei, juni en juli 2025 duiken we in een boeiende twaalfdelige artikelenreeks over harde en zachte krachten. Elke donderdag verschijnt er een nieuwe bijdrage die u helpt de krachten die onze wereld vormgeven te begrijpen. Blijf ons volgen!

Over de auteur