Zingen van grote dingen

Wordt de taal in kerkliederen nog wel begrepen? Zo nee, moeten we de teksten dan aanpassen en makkelijker maken? Hanna Rijken neemt je mee in de wereld van de kerkmuziek.

‘Zing voor de Eeuwige, zing een nieuw lied.’ In de psalmen klinkt steeds weer de oproep om God lof te zingen. Samen zingen is een bijbelse opdracht. Alleen: wat moeten we zingen? Bij het geven van nascholingscursussen aan predikanten over veelkleurig zingen hoor ik vaak de verzuchting dat bijbelse beeldtaal niet meer begrepen wordt. Kerkliederen lijken over de hoofden heen te gaan. En wat doe je dan, kies je ervoor om teksten makkelijker te maken?

Of is er meer inwijding nodig? Neem je de mensen mee in de taal van een lied, in de taal van de Bijbel?

Ieder jaar in september stel ik aan beginnende studenten kerkmuziek aan het Rotterdams Conservatorium (Codarts) de vraag: wat is liturgie? Het woord liturgie is een samenstelling van twee woorden: leitos (volk) en ergon (dienst). Liturgie is tegelijk dienst van het volk en dienst aan het volk. Het is belangrijk dat de hele gemeente mee kan doen. ‘Za-char’, gedenken, is een kernwoord van het vieren van liturgie. ‘In het heden roepen wij Gods daden in herinnering (het verleden) en putten daaruit hoop voor de toekomst. Gedenken en verwachten vloeien ineen in het nu. Verleden, heden en toekomst komen hierin samen,’ zoals in het boek De lof Gods geef ik stem prachtig wordt uitgelegd.

De bron

Een kenmerk van liederen in de liturgie is dat ze steeds weer teruggaan naar de bron, het Woord, de Bijbel zelf. De Bijbel staat vol beeldtaal, taal die probeert het geheim van het geloof uit te drukken. Verhalen, lofzangen, wanhoopskreten en liefdesgedichten. ‘Luisteren naar verhalen, verteld in de trant van zangers, daar begint alle theologie mee, waar ze ook op uitloopt. Luisteren naar verhalen die nog altijd gezongen worden in de synagoge, op verhoogde toon voorgedragen, daar moest Calvijn het tenslotte toch ook van hebben. Verhalen over Adam en over Noach, over Abraham en Mozes, over David en Saul en over “de zoon van David” en die latere Saul die wij Paulus zijn gaan noemen’, legt Willem Barnard uit.

De bijbel staat vol beeldtaal

Ik besef dat veel citaten in dit artikel ouder zijn dan ikzelf, maar ik weet niet hoe ik het mooier zou kunnen zeggen. De citaten van iemand als Willem Barnard inspireren mij nog altijd. Juist ook nu in onze tijd. Zo ook de gedachten van Huub Oosterhuis over wat hij noemt de tweede taal:

‘(Er zijn) twee talen in de taal, twee manieren van spreken, twee niveaus van taalgebruik. Er is een taal van klare waarheden, begrippen, formules. De taal van de heldere logica, de objectieve informatie, de exacte wetenschap. Er staat wat er staat, je zegt wat je bedoelt, zo precies mogelijk en eenduidig (…) Er is een tweede taal, diep onder de eerste, als een veel oudere aardlaag of wijd om de eerste heen; “tweede” in aandacht en waardering; en ook weerlozer en bescheidener dan de eerste. De taal van wat eigenlijk niet te zeggen is. Die je spreekt om niet helemaal te hoeven zwijgen. (…) Dan vallen redeneringen en definities en dogma’s uit onze handen en zoeken wij naar beelden, brokstukken, visioenen, flarden van dromen en intuïties, kreten, aanroepingen (…).’

In De lof Gods geef ik stem staat uitgelegd dat deze tweede taal in de liturgie allereerst de taal van de Bijbel is: ‘In de Bijbel immers worden de woorden, wordt de taal gebruikt om de ‘dingen’ van God onder woorden te brengen, juist voor zover deze met ons van doen hebben. In de Bijbel komt met eigen woorden – in beelden, gelijkenissen en verhalenhet Verbond van God met ons ter sprake.’ En als we ze zingen in de liturgie worden ze heden en toekomst. Zoals de Duitse kerkmusicus en theoloog Christa Reich prachtig verwoordt: In Singen kan mann eintreten in Worte, die uralt und dennoch uns weit voraus sein. In het zingen kan men woorden binnentreden, die oeroud en ons toch ver vooruit zijn.

Mysterie

Als we zingen in de liturgie stemmen we in met de bijbelse lofzangen die van generatie op generatie zijn doorgegeven. ‘Ik zing, niet als een vogel, maar als een mens. Ik zing niet los op een tak, ik heb die hele kerk achter mij, om mij heen. Ik heb zingen geleerd van David, van Paulus, Ambrosius en mijn moeder. Zo zing ik Heilig, heilig, heilig. In de gewelven van de geschiedenis (een akoestiek die ik niet verloochenen kan), klinkt het: Sanctus, Sanctus, Sanctus!’, aldus Barnard.

De geheimen van de Bijbel zijn een mysterie

Kan het wat makkelijker? De geheimen van de Bijbel zijn een mysterie. De herder is tegelijk het lam, de gastheer aan tafel is ook het brood, de visser is tegelijk de vis. ‘Verkondigen wij het mysterie van het geloof ’, klinkt tijdens de viering van de Maaltijd. Een mysterie blijft het, maar zingen kan helpen dichter bij het geheim te komen. Mijn pleidooi is om in de taal van kerkliederen aandacht te blijven houden voor de Bijbelse taal, de tweede taal.

Kinderliedje

Ook kinderen, of misschien wel juist zij, zijn hier ontvankelijk voor. In de auto hebben we een cd van Hanna Lam en Wim ter Burg liggen. Met onze peuter van drie zingen we de kinderliederen mee. Die tweede taal ontroerde me bij het eenvoudige wiegeliedje van de moeder van Mozes:

Klein, klein kindje,
je leven loopt gevaar,
ik maak een biezen mandje en morgen is het klaar.

Klein, klein kindje,
het mandje wordt een boot.
Daarmee moet jij gaan varen op leven en op dood.

En dan in de vierde, laatste strofe: ‘Als de prinses jou vindt, dan gaat de boot niet onder, je bent een koningskind.’ Het treft mij steeds weer hoe Hanna Lam met weinig woorden zoveel beelden weet op te roepen: het mandje als een levensreddend boot, zie de verwijzing naar de ark van Noach. En ‘varen op en leven en op dood’: de Nijl als doodsrivier. ‘Je bent een koningskind’: Mozes zal worden gered door de prinses en een koninklijke opvoeding krijgen, maar ook: zijn leven wordt gered, hij is door God uitverkoren. En zo gaat het lied ook over ons. Over de boodschap van redding.

Eén van mijn geliefde citaten is de zin toegeschreven aan Ambrosius van Milaan: ‘Muziek en poëzie zijn de twee vleugels waardoor de ziel, voortbewogen door liefde en hoop, omhoog gedragen wordt naar God.’ Door te zingen, kom je dichter bij het geheim van geloof. Willem Barnard schreef: ‘Alleen door zelf te zingen kom je iets te weten van die geheimen: dat je mens opnieuw wordt, dat je samen zingend samen Adam wordt.’