Zoeken naar wat authentiek is
Theologische erfenis
Als theoloog was Lieuwe van Kampen een breed inzetbaar man, schrijft Eep Talstra, actief aan de universiteit maar later ook in het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo), actief in de wereld van het bijbelvertalen én als docent godsdienst en maatschappijleer. Hij overleed, 69 jaar oud, op 28 maart 2024.
Lieuwe van Kampen toonde in al zijn bezigheden grote interesse in allerlei mensen in diverse levenssituaties. Toen we in de afscheidsbijeenkomst van 5 april 2024 hem uitgeleide deden, bleek zijn brede interesse een goed gemeenschappelijk thema om Lieuwe van Kampen te gedenken en om recht te doen aan de vele rollen in zijn leven: geliefde, vader, vriend, collega en ook iemand met grote toewijding aan zijn vak: bijbelonderzoek.
Nieuwsgierig naar tekst en lezer
Als bijbelonderzoeker was Lieuwe een echte specialist, nieuwsgierig naar de zeggingskracht van bijbelteksten en de taalkundige details in het werk van de schrijvers. Dat hoorde bij zijn werk als universitair onderzoeker en docent Nieuwe Testament. Tegelijkertijd was hij even nieuwsgierig naar de oorspronkelijke en latere lezers van die teksten. Hoe geloofden zij en ook de generaties na hen? Lieuwe voelde zich op een bepaalde manier met hen vertrouwd.
Na zijn jaren aan de universiteit ging Lieuwe werken als bijbelvertaler bij het Nederlands Bijbelgenootschap (nu Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap; NBG). Hij werd coördinator voor het Nieuwe Testament bij het project van de Nieuwe Bijbelvertaling. In die rol was hij intensief bezig met actuele vragen over methoden van bijbelvertalen en met concrete vertaalvoorstellen. De gesprekken daarover wist Lieuwe te stimuleren als hoofdredacteur van Met Andere Woorden, het NBG-vakblad voor bijbelvertalers.
Maar Lieuwe van Kampen toonde zich ook nieuwsgierig naar de mensen en de gang van zaken op een breder werkterrein. Hij ging lesgeven op een vmbo in de vakken levensbeschouwing, godsdienst en maatschappijleer. ‘Voor de afwisseling,’ schrijft hij zelf op pagina 13 van zijn laatste boek, Leven in Christus. Essays over het vertalen en uitleggen van de Bijbel (2024). In dat verband werd hij ook persoonlijk begeleider van leerlingen. Hij heeft ervan genoten. Later kwam de Bijbel opnieuw aan de orde, op een verrassende manier.
Lieuwe werkte mee aan de herziening van een bijzondere bijbelvertaling, die bekend staat onder de naam Het Boek. Die uitgave in het Nederlands, oorspronkelijk een Engelse weergave van de Bijbel, legt vooral veel nadruk op de verstaanbaarheid van de Bijbel voor een brede kring van lezers. Lieuwe vertelt daarover in Essays (p. 138–144).
Jezus volgens Johannes kreeg als nauwkeurige leeswijzer collegiale waardering
Na ontmoetingen bij het NBG leerde ik Lieuwe vanaf 2018 veel meer van nabij kennen. Dat kwam door het vertaalproject van de Friese Bijbel, de Fryske Bibeloersetting, dat officieel startte in 2019. Lieuwe was een aantal jaren coördinator van dit project, totdat toenemende gezondheidsproblemen hem dat onmogelijk maakten. Het contrast durven zien Lieuwes brede inzetbaarheid blijkt ook uit zijn boeken en artikelen.
Dat is een mooie reeks academisch werk, maar er valt meer over te zeggen. Lieuwe begon als het ware aan de rand van de Bijbel. Hij publiceerde in 1990 zijn proefschrift Apostelverhalen over de vijf oudste apostelverhalen uit de tweede en de derde eeuw. Over Paulus, Petrus en anderen. Zijn eerste interesse lag niet zozeer bij de theologie van het Nieuwe Testament maar veel meer bij het contrast met dat wat de volgende generaties in de vroege kerk bezighield.
De apostelverhalen noemt men vaak authentieke uitingen van volksgeloof (Essays, p. 12). Als academisch onderzoeker was Lieuwe intensief bezig met het Johannesevangelie en de brieven aan de eerste christenen in Efeze en Kolosse.
Na zijn werk bij het NBG en het lesgeven schreef hij zijn belangrijkste boek: Jezus volgens Johannes (Heerenveen 2016). Hij wilde vooral laten zien hoe Johannes over Jezus wilde vertellen als Gods aanwezigheid onder de mensen. Johannes laten uitspreken, voordat wij als moderne lezers er ook iets van vinden, dat was het idee. En dan samen met Johannes het contrast durven zien: het licht, de wereld van God, die schuurt met de dagelijkse wereld van mensen waarin zoveel donker is.
Het werd een boek dat als nauwkeurige leeswijzer waardering kreeg van de collega’s in het vak. Op de website bij het boek (jezusvolgensjohannes.nl) geeft Lieuwe een inleiding en een aantal beoordelingen door collega’s.
Zijn aandacht voor contrast werd nog duidelijker in het vervolg: Jezus de Godsglans. De Levende God volgens het Johannesevangelie (Soest 2023). Godsglans, een woord door Lieuwe gemunt als vertaling van ‘heerlijkheid’, is een aanduiding van de hemelse aanwezigheid in Jezus, Gods zoon in de mensenwereld.
Authentieke leeservaring
Recent, kort voor zijn overlijden, verscheen Leven in Christus. Essays over het vertalen en uitleggen van de Bijbel. Het is een bundeling van allerlei artikelen uit de afgelopen dertig jaar. Sommige waren al eerder uitgegeven, andere nu voor het eerst.
Dit boek geeft zo een overzicht van Lieuwes eigen trektocht door het vak. Duidelijk wordt dat Lieuwe bezig was met het thema ‘contrast van licht en donker’ en bij dat alles zocht naar wat authentiek, echt, is.
In een artikel uit 1996 (p. 145–158) beschrijft hij zijn ervaring in de Vaticaanse bibliotheek in Rome met het lezen van de Codex Vaticanus, een Griekse tekst van het Oude en het Nieuwe Testament. Dát manuscript in handen houden betekende voor hem direct contact met de christenen uit de oudheid. Lieuwe noemde dat de authentieke leeservaring (p. 12). Dit manuscript is ‘daadwerkelijk door mensen gelezen als basis voor hun geloofsleven’ (p. 156).
Hij struikelde steeds meer over de geweldsteksten
Lieuwes boek toont ook persoonlijk contrast. Er staat een hoofdstuk in met als opschrift ‘Mijn afscheid van de bijbel’. Na jaren bijbelonderzoek struikelt hij steeds meer over de teksten over geweld, het uitroeien van de Kanaänieten en anderen. Verwerpelijk noemt hij ze. Wat blijft is Johannes, over God in de menselijke gestalte van Jezus. Meer hoeft niet te worden gezegd (p. 89).
Hier zie je het besef van contrast en het zoeken naar authenticiteit bij Lieuwe samenkomen. Want zijn afscheid van de Bijbel staat wel in een bundel essays die hij Leven in Christus heeft genoemd.
Ik had er graag met hem over doorgepraat want dit is zijn erfenis: ons uitdagen met de aloude en moeizame driehoeksverhouding van bijbeltekst, eeuwenlange tradities van lezen en het geloof van de mensen die met deze teksten leven. Zijn nagedachtenis zij tot zegen.
Eep Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament (Vrije Universiteit Amsterdam) en lid van de redactie van de Fryske Bibeloersetting vanaf 2019.