Alleen maar mooie praatjes? Over Lashon HaTov, het goed spreken van anderen

In een eerder artikel besprak Bernd Hirschfeldt het joodse begrip lashon hara – de ‘kwade tong’, oftewel kwaadspreken over anderen. Maar wat als we het eens omdraaien? Bestaat er in de joodse traditie ook een term voor goed spreken over anderen – misschien zelfs als positief gebod? Jazeker! Maak kennis met lashon hatov: de ‘goede tong’. Een begrip waar veel minder over geschreven wordt, maar dat des te meer te zeggen heeft.

Rabbijn, filosoof en arts Moshe Ben Maimonides (1138-1204) waarschuwt in zijn De’ot – een boek met aanbevelingen voor persoonlijke groei en omgang met anderen – voor een oppervlakkige vorm van lashon hatov (positief spreken). Het mag niet blijven bij mooie praatjes of zoete broodjes bakken. Zeker in het bijzijn van minder welwillende mensen kun je beter niet te luid de loftrompet steken over iemand. Dat zou immers alleen maar aanleiding kunnen geven om dubbel zoveel kwaad over die persoon te spreken en afgunst op te wekken (De’ot 4,7).

Positief spreken over anderen: de visie van Maimonides

Tegelijkertijd stelt Maimonides dat goed van iemand spreken, mits zorgvuldig, samenhangt met het belangrijke gebod: ‘Heb je naaste lief als jezelf’ (Leviticus 19,18). Positief spreken over anderen is aanbevelenswaardig wanneer het voortkomt uit begrip, en niet uit een afstandelijke of snelle observatie. Het gaat om een begrip alsof de ander ‘ikzelf’ is, zoals ik mezelf ken. Om het vermogen om jezelf in de schoenen van de ander te verplaatsen.

Positief spreken moet voortkomen uit begrip voor de ander, niet uit een afstandelijke of snelle observatie

Het twistgesprek van Hillel en Sjammai over schoonheid van de bruid

De Talmoed vertelt een verhaal over een twistgesprek tussen de volgelingen van Hillel en die van Sjammai (Ketubot 16b,12-17a,1). Hillel en Sjammai waren Farizeeërs en tijdgenoten van Jezus. In de joodse literatuur worden ze vaak voorgesteld als elkaars tegenpolen. Hillel is het prototype van de liefdevolle rabbijn die barmhartigheid hoog in het vaandel draagt, terwijl Sjammai eerder van het type ‘streng maar rechtvaardig’ is: eerlijk, maar ook duidelijk in zijn oordeel.

Het verhaal gaat als volgt: de volgelingen van Hillel beweerden in een van hun vele twistgesprekken dat het op een bruiloft verplicht was de schoonheid van de bruid te bezingen, of zij nu ‘het mooiste meisje van de klas’ was of niet. De aanhangers van Sjammai waren het daar niet mee eens. ‘Dat zou betekenen dat we moeten liegen, en liegen mag niet; we moeten altijd de waarheid spreken!’ vonden zij. Waarop de volgelingen van Hillel schamper antwoordden: ‘Hoezo liegen? Het is gewoon de waarheid: in de ogen van de bruidegom is de bruid beeldschoon!’

Self fulfilling prophecy: de performatieve kracht van woorden

Op het internet circuleert een post met voor- en nafoto’s van mensen die te horen kregen dat ze er goed uitzagen. De eerste foto is prima, maar op de tweede foto staat zonder uitzondering iedereen te stralen. Het heeft iets van een self-fulfilling prophecy: de personen op de tweede foto’s zijn daadwerkelijk mooi.

Voormalig opperrabijn van Groot-Brittannië Jonathan Sacks (1948-2020) benadrukt daarom de performatieve kracht van woorden. Woorden zijn niet slechts een quasi-objectieve manier om informatie te delen of feiten weer te geven. Woorden doen iets met de mens, ze brengen dingen tot stand. In de communicatie met anderen is zogenaamde objectiviteit vaak eerder een verschraling dan een verrijking. Taal kan meer dan dat: het kan aanmoedigen, enthousiasmeren, inspireren.

Woorden doen iets met de mens, ze brengen dingen tot stand

Het belangrijkste aspect van lashon hatov komt hier impliciet naar voren: zomaar mooie woorden spreken is niet genoeg. Eerst moet er echt inzicht en diep begrip ontstaan. Tegenwoordig formuleren en verkondigen we razendsnel onze meningen – die vaak meteen worden rondgebazuind op internet en in het dagelijks leven. We noemen dat eerlijkheid, en beschouwen het niet zelden zelfs als een deugd. Maar wat zeggen al die meningen eigenlijk? Vertellen ze de waarheid?

De bruid is mooi in de ogen van de bruidegom — is dat niet de enige waarheid die telt?

Hoe objectief kan een smaakoordeel zijn?

Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) kan een smaakoordeel niet objectief zijn: smaken verschillen en ‘beauty is in the eye of the beholder.’ Maar zo beland je al snel in een vorm van relativisme van het kaliber: het is maar net hoe je het ziet. Zo’n postmoderne dooddoener maakt elke vorm van echte communicatie of begrip onmogelijk.

Smaken verschillen omdat ons inzicht verschilt

De joodse traditie leert ons iets diepzinnigers: smaken verschillen omdat ons inzicht verschilt – ons begrip is vaak niet toereikend. Om werkelijk te begrijpen, moeten we over onze eigen schaduw heenspringen, ons gelijkhebberige denken loslaten en ons eerst verplaatsen in de ander.

Dan pas gebeurt het wonder: opeens zien wij door de ogen van iemand anders. We kijken met de ogen van de bruidegom, die zijn bruid liefdevol aankijkt en zegt: ‘Zie, jij bent zo mooi, mijn lief, je ogen zijn als duiven achter je sluier.’ (Hooglied 4,1)

Lofprijzen en danken, zelfs bij tegenspoed

Lashon HaTov is dus onlosmakelijk verbonden met inzicht — met chochma, wijsheid. Het is diezelfde wijsheid die wellicht ook schuilt achter het gebruik om een zegen uit te spreken op het moment dat een geliefde overleden is. Op het moeilijkste moment in het leven spreken Joden dan de broche uit: Baruch dayan ha’emet – ‘Gezegend is de ware rechter.’

Ook het Kaddisj, het traditionele begrafenisgebed, is een lofzang op God, een van de mooiste lofprijzingen die er bestaan. We horen er geen enkele klacht in, geen verwijt. Alleen lof: God wordt geprezen, er wordt gebeden om vrede, en daarbij wordt de hoop uitgesproken dat Hij nog tijdens ons aardse leven Zijn Koninkrijk zal brengen.

Dit alles hangt samen met een belangrijke gedachte uit de Talmoedische traditie: dat we God blijven danken en zegenen, zelfs wanneer het slechtste ons overkomt (Berachot 33b en 54a).

Lashon hatov draait niet om mooie woorden, maar om de tong die pas spreekt als er inzicht is

Het vereist een immens inzicht om God te kunnen danken te midden van pijn en rouw. Maar als we daartoe in staat zijn, als we die zegeningen over onze lippen kunnen krijgen, blijven we dicht bij ons hart, bij de liefde — bij God Zelf.

De betekenis van lashon hatov

Lashon hatov draait om meer dan het uitspreken van mooie woorden. Het is de tong die pas spreekt als er werkelijk inzicht is. In de lashon hatov gaan waarheid en liefde hand in hand.

Over de auteur

Bernd Hirschfeldt is filosoof en theoloog. Hij is predikant van de Nederlandse Protestantse Kerk van Luxemburg en ziekenhuispastor bij het AZ Sint-Lucas in Brugge. Daarnaast doet hij PhD-onderzoek aan de FPTR Brussel.