Liefde, het grote antwoord van Martin Luther King

Woede, vrede en de spiritualiteit van Martin Luther King jr.

De woede over de inval in Oekraïne moet niet leiden tot meer uitgaven voor defensie. Martin Luther King waarschuwde al dat geld voor oorlogen niet meer uitgegeven kan worden aan sociale problemen. Hij predikte geweldloosheid: hebt uw vijanden lief. Betrek de spirituele dimensie in je denken, benader alles vanuit een wereldomvattende liefde.

Ik heb het voorrecht gehad om met Martin Luther King te werken in de laatste twee jaar van zijn leven. Ik kende hem als mijn werkgever, mijn dominee en vriend. Ik kende ook de rest van zijn gezin. Als Media Director was ik verantwoordelijk voor het maken van de opnames van zijn toespraken en preken, voor het doorsturen naar de media en het geschikt maken voor radioprogramma’s. Sindsdien probeer ik de droom van King te realiseren door boeken en artikelen te schrijven en lezingen en trainingen in geweldloosheid te geven in Nederland en ver daarbuiten.

‘Woede, vrede en de spiritualiteit van dr. Martin Luther King jr.’ leek mij in eerste instantie appels met peren vergelijken. Woede is een emotie en vrede is een sociologisch begrip, terwijl spiritualiteit een theologisch concept is. Toch ga beschrijven hoe woede constructief gebruikt kan worden om vrede te bevorderen, uitgaande van de basis-spiritualiteit van King, die je kortweg kunt omschrijven als ‘liefde’.

Woede: negatief en positief

Als ik denk aan woede denk ik eerst aan woede op het individuele niveau. Woede is een emotie die wij van binnenuit voelen. Vaak is deze emotie naar buiten gericht, maar het kan ook naar binnen gericht zijn: opgekropt, onderdrukt, bewust of onbewust. Dit is ongezond en het kan leiden tot psychosomatische ziekten. Als iemand niet voorzichtig is met het uiten van woede, kan dat negatieve gevolgen hebben. Om dit te voorkomen, zijn van oudsher de adviezen:

1. Als je boos bent, tel eerst tot 10 voordat je iets doet of zegt.
2. Denk na voordat je iets doet of zegt.
3. Gebruik je hoofd en laat je niet op een dwaalspoor brengen door je emoties.

In de Bijbel zijn deze woorden terug te vinden: ‘Met een vriendelijk antwoord kalmeer je iemand die woedend is. Maar met beledigende woorden maak je hem juist kwaad.’ (Spreuken 15:1, Basis Bijbel) In dat kader kun je je afvragen of de woorden van vele nationale leiders ten opzichte van Poetin verstandig zijn. Maken die de onderhandelingen gemakkelijker? Dr. King weigerde zijn tegenstanders te demoniseren. Hij veroordeelde hun daden, maar niet de persoon.

Woede kan ook positieve kanten hebben. In woede zit energie. Denk aan het begrip ‘heilige verontwaardiging’. Woede omzetten in constructieve acties kan leiden tot positieve veranderingen. Door King werd dit gedaan door geweldloze acties te organiseren. Hij zei: ‘Wij gebruiken de technieken van Gandhi en de Geest van Jezus.’ Hij gaf een creatief-positief alternatief, gebaseerd op het vertrouwen in leven-gevende spirituele waarden. Om mensen uit de slaap van apathie te halen en in beweging te zetten moet je ze hoop geven dat verandering mogelijk is.

Oekraïne: meer geld voor defensie

Tijdens het schrijven van dit essay brak de oorlog tussen Rusland en Oekraïne uit. Plots vielen stukjes van de puzzel van mijn gedachten in elkaar. Velen met mij voelden woede over de aanval op Oekraïne, met als gevolg het lijden van onschuldige mensen. Het gevoel van heilige verontwaardiging en tegelijkertijd hulpeloosheid is nu actualiteit. Burgers zetten woede om in medeleven voor de miljoenen vluchtelingen, liefde leidt tot daden en inspanningen. Wel zijn er kanttekeningen te maken met betrekking tot het schrille contrast tussen de opvang van Oekraïense asielzoekers nu ten opzichte van de opvang van niet-Oekraïense asielzoekers. Is het hemd toch nader dan de rok?

Er is een gevoel van hulpeloosheid vanwege het onvermogen om te kunnen ingrijpen, om de invasie te stoppen. Ingrijpen door de NAVO of andere instanties zou kunnen leiden tot een wereldoorlog of een nucleair Armageddon. Voor het eerst heeft de internationale gemeenschap ingezien dat een interventie van een leger van buitenaf geen optie is. Hoe anders was dat in bijvoorbeeld Afghanistan en Irak.

De woede en het hulpeloze gevoel hebben geleid tot een roep voor meer geld voor defensie. In Nederland wordt gesproken over het weer instellen van de dienstplicht. Er zijn initiatieven om een dergelijk conflict in de toekomst te kunnen voorkomen. Het psychologische probleem van nu is mijns inziens dat er wordt vastgehouden aan oude denkpatronen, in plaats van dat er buiten de geijkte paden wordt gedacht.

Wel geld voor oorlog, niet voor sociale problemen

In een oorlog zijn geen winnaars, alleen maar verliezers. Toch is er altijd een grote winnaar: de wapenindustrie. De wapenverkopers zijn ‘neutraal’ en verkopen zonder onderscheid aan regeringen en criminelen. Dat de wapenindustrie doden veroorzaakt is bekend: in oorlogen, en met pistolen bij huiselijke ruzies en ongelukken. Maar er is ook een onzichtbare kant die over de langere termijn indirect verantwoordelijk is voor veel doden: geld en menskracht gaat niet naar levensreddende activiteiten. Ook de wapenwedloop slokt kapitalen op.

Dr. King onderscheidde zich van andere mensenrechtenactivisten doordat hij de strijd tegen racisme in een holistisch perspectief zag. Hij zag een intrinsieke samenhang tussen racisme, armoede en militarisme. Het geld dat voor het ene doel uitgegeven wordt, wordt in mindering gebracht van het andere. Over armoede en raciale vraagstukken zei hij: ‘Vandaag geven we vijfhonderdduizend dollar uit om een Vietcong-soldaat te doden. Elke keer dat we er een doden, geven we ongeveer vijfhonderdduizend dollar uit, terwijl we slechts drieënvijftig dollar per jaar uitgeven voor elke persoon die als straatarm wordt gekenmerkt in het zogenaamde armoedeprogramma.’

In de Poor Peoples Campagne bracht hij arme zwarten, blanken, latino’s en andere minderheden samen om een basisinkomen te eisen. Hij zei dat het geld dat voor de Vietnam-oorlog werd gebruikt genoeg was om deze eis in te willigen.

Denk driedimensionaal

De huidige roep om veel meer geld uit te geven voor het militaire apparaat staat in geen verhouding tot het geld dat uitgegeven is aan de corona-crisis. Hadden wij in het verleden meer geld uitgegeven aan gezondheidszorg, dan hadden we vele levens kunnen redden én een economie van leven in plaats van dood gehad.

Zolang we blijven denken in twee dimensies blijven wij steken in horizontaal aards materialistisch militarisme. De roep voor meer geld voor defensie, zodat wij in de toekomst ‘beter voorbereid’ kunnen zijn, komt vanuit het psychologische probleem dat er gedacht wordt vanuit de traditionele gebaande paden. Laten we out of the box denken en zoeken naar creatieve oplossingen. Hoe dat kan, illustreer ik aan de hand van dit voorbeeld: kan een vierkant en een cirkel tegelijkertijd één zijn? Het traditionele antwoord is ‘nee’. Dit is waar, zo lang we traditioneel twee-dimensioneel blijven denken. Alleen als we daar letterlijk bovenuit stijgen en van boven af met een drie-dimensionele blik kijken, kunnen we nieuwe creatieve alternatieven bedenken.

Het probleem van het twee-dimensionele denken wordt nog erger gemaakt door de (sociale) media, waarbij algoritmes gebruikt worden om tendensen te versterken. Je krijgt dan ‘filterbubbels en echokamers’. Trouw schreef daarover: ‘In een echokamer kiezen mensen voor eenzijdige media waar ze vooral meningen horen die lijken op hun eigen mening. Daardoor worden ze steeds verder versterkt in hun eigen gelijk en zien ze steeds minder van de andere kant. Bij een filterbubbel kiezen mensen niet meer zelf om alleen nog maar naar Jensen te kijken of alleen nog maar Trouw te lezen, maar worden daar door algoritmes in gedwongen.’ (4 april 2022)

Om het afbouwen van de militaire industrie mogelijk te maken is een benadering nodig die banen garandeert. ‘Conversie’ is dan de oplossing: het produceren van wapens moet omgezet worden in het produceren van vreedzame producten. Maak bulldozers in plaats van tanks, verander gevechtshelikopters in reddingshelikopters. In bijbelse taal: smeed zwaarden om tot ploegscharen en speren tot snoeimessen.

De derde dimensie: eerst bidden

Dr. King zei: ‘Je moet jouw strijd zo voeren dat je daarna kunt leven met je vijand. Denk aan overmorgen en niet alleen aan vandaag.’ Daarom moet je van tevoren bedenken welke stappen je moet nemen om er zeker van te zijn dat het doel dat je voor ogen hebt, morgen wordt uitgestraald. De spiritualiteit van King die hieraan ten grondslag ligt is kort samengevat: Body, Mind and Soul, Lichaam, Geest en Ziel. De technieken en strategieën van King vallen onder Lichaam en Geest, de wil om dit te doen valt onder de Ziel. Je levenshouding of mentaliteit hangt af van hoe je als mens de wereld ziet en hoe je daarvanuit handelt.

Bidden en/of mediteren is een activiteit die uniek is voor de mens, voor zover we weten doen dieren dit niet. Het zoeken naar inspiratie en naar de wil van God op dit moment was een belangrijk maar onderbelicht aspect van de mensenrechtenbeweging. Op de massabijeenkomsten voorafgaand aan demonstraties werd altijd veel stilte in acht genomen, er werd gebeden en men zong spirituals. Dit gaf mensen de kans om te overdenken wat er ging gebeuren en wat de consequenties mogelijk zouden zijn. Het bood de mogelijkheid om kracht (soul power) op te doen en de angst weg te zingen.

Dr. King ging op reis met het vertrouwen: ‘God maakt een weg waar er geen weg is.’ Een kompas had hij niet, maar wel de Noordster van Christus. Hij was overtuigd dat er geen weg naar vrede is, vrede zelf is de weg. Hij schreef in zijn boek Waarom we niet kunnen wachten: ‘In het beoordelen van de gevolgen van de mensenrechtenbeweging kan de grootste bijdrage wel eens liggen op het gebied van de wereldvrede. Geweldloosheid, het antwoord op de noden van de negers [sic], wordt mogelijk het antwoord voor de meest wanhopige noden van de mensheid.’

De kracht van geweldloosheid: liefde

Dr. Kings geweldloosheid wordt gekenmerkt door het woord ‘liefde’ en niet door het louter weigeren van geweld als een alles overheersend gebod op zich. Niet alleen hij, maar bijna iedereen om hem heen straalde, had respect en begrip voor mensen, men was bezorgd over de welvaart van een ander en men was vergevingsgezind. Verder was er blijdschap en vertrouwen dat God voor je zorgde. Vooral was er de diepe overtuiging dat ondanks al het lijden er uiteindelijk gerechtigheid zal zijn. ‘We shall overcome.’

Dr. King zei: ‘Waarschijnlijk is geen vermaning van Jezus moeilijker na te volgen dan het gebod: hebt uw vijand lief.’ Ik denk dat het alleen mogelijk is als wij het woord ‘liefde’ anders zien dan gebruikelijk. Dr. King legde uit: ‘Wij mogen blij zijn dat Jezus niet heeft gezegd: “Vindt uw vijand aardig.” U hoeft iemand niet te mogen of aardig te vinden om zijn of haar welzijn te wensen en/of daarvoor te zorgen. De basis voor de liefde voor de vijand is dat zelfs uw vijand het object is van liefde van uw Hemelse Vader.’

Tijdens de Koude Oorlog-periode studeerde ik in Engeland. Ik had eens een discussie met een andere student. Ik zei dat ik voor mijzelf misschien de andere wang zou toekeren, maar wat doe ik om mijn zuster te beschermen? Hij zei: ‘Hoe kun je zeggen dat God meer liefde heeft voor jouw zuster dan voor de zuster van iemand in Moskou?’ Ik had geen antwoord. Ik heb nog steeds geen antwoord. In het hart van echte geweldloosheid is het geloof dat ieder mens een onmisbaar onderdeel van de kosmos is en dat de grootste kracht in het heelal Liefde is.

Dr. King zei: ‘Geweldloosheid is een wapen dat krachtiger is dan een atoombom. Een atoombom kan alleen vernietigen. Alleen liefde kan een vijand veranderen in een vriend.’

Wees loyaal aan de mensheid als geheel

Waar gaan we heen? Chaos of gemeenschap is Kings laatste boek. Hierin schrijft hij: ‘Onze enige hoop is, dat we het vermogen bezitten onze revolutionaire geest te herwinnen, zodat we soms een vijandige wereld tegemoet kunnen treden met de verklaring dat we ons eeuwig tegen armoede, racisme en militarisme zullen blijven verzetten.’

Verder zei hij: ‘Een echte revolutie van waarden betekent uiteindelijk dat onze loyaliteit oecumenisch moet worden in plaats van sectioneel. Elke natie moet een allesoverheersende loyaliteit aan de mensheid als geheel ontwikkelen om het beste in hun individuele maatschappij te behouden. Deze oproep tot een wereldwijde gemeenschap die de zorg voor de naasten laat uitstijgen boven iemands natie, stam, ras, klasse of gender, is in werkelijkheid een oproep tot een allesomvattend een onvoorwaardelijke liefde voor alle mensen en schepping.’